Lata II wojny światowej przyniosły wypadki nieoczekiwane w swej skali i wyjątkowo tragiczne; spośród części Krakowa dotknęły one w szczególny sposób Podgórze.

Mianowicie dzielnica ta stała się miejscem eksterminacji - krakowian i mieszkańców okolicznych miast - pochodzenia żydowskiego.

Wojna nieodwołalnie zakończyła wielowiekowy byt żydowskiej, znaczącej części społeczeństwa Polski, od stuleci współtworzących tutejszą kulturę i zasoby.

Przypominając te wydarzenia, należy mieć świadomość całej tragedii narodu żydowskiego i jej rozmiarów, we wszystkich aspektach, w tym również, wobec grozy ludobójstwa zazwyczaj schodzącym na plan dalszy, kulturowym i materialnym.

Ponieważ istnieje szereg obszernych publikacji poświęconych okupacji i zagładzie Żydów (również w Krakowie), ograniczymy się tu do krótkiego omówienia wypadków, jakie rozegrały się w Podgórzu.

3 marca 1941 r. okupanci hitlerowscy ogłosili w ''Krakauer Zeitung'' zarządzenie o utworzeniu Jüdischer Wohnbezirk, czyli Dzielnicy Żydowskiej (getta).

Do 20 marca nakazano wykonać przeprowadzki ludności.

Zaraz po świętach Wielkanocnych getto otoczono murem, o charakterystycznej, upiornej formie, wzorowanej na kształcie macew.

W granicach getta znalazło się około 320 kamienic, zamieszkałych początkowo przez ok. 16 tysięcy ludzi.

Póżniej ilość mieszkańców wzrosła, gdy przyłączono do Krakowa okoliczne miejscowości i tamtejsi Żydzi musieli się przenieść do getta; warunki były zatem więcej niż złe.

W 1942 r. odbyły się dwie akcje tzw. wysiedlenia getta, podczas których zabito po kilkaset osób (głównie na Placu Zgody; obecnie Plac Bohaterów Getta), a ok. 14 tysięcy wywieziono do obozów śmierci.

Wydarzenia te upamiętniają tablice na Placu Boh. Getta i na jednym z zachowanych fragmentów muru getta przy ul. Lwowskiej.

Pod koniec 1942 r. władze okupacyjne postanowiły utworzyć duży obóz dla Żydów.

Prócz getta istniało kilka obozów w różnych częściach Krakowa, związanych z zakładami produkcyjnymi, gdzie Żydzi pracowali przymusowo.

Obóz, jaki miał je zastąpić, położony był na terenie przede wszystkim gmin katastralnych Wola Duchacka i Podgórze.

Tylko niewielka część, i to dopiero w póżniejszym czasie, po kolejnym poszerzeniu, znajdowała się w granicach gminy Płaszów.

Błędem jest zatem określić Obóz ''Płaszów'' (bo o nim mowa) jako ''Obóz w Płaszowie''; pochodzenia nazwy nie udało się ustalić, być może wywodziła się od pobliskiej stacji kolejowej.

Obóz objął początkowo teren obydwu cmentarzy żydowskich na Krzemionkach.

Nosił nazwę Zwangsarbeitslager Krakau - Plaszow.

Jesienią rozbito nagrobki i zniwelowano teren, co było - z punktu widzenia religii i kultury Żydów - wyjątkowo ciężkim świętokradztwem, tym bardziej dramatycznym, że do wykonywania tych czynności zmuszani byli mieszkańcy getta.

Ustawiono pierwsze baraki.

13 i 14 marca 1943 r. rozpoczęła się likwidacja getta.

Ok. 2 tysiące osób zgładzono w getcie lub w okolicach obozu, ok. 1 tysiąc skierowano do obozów śmierci, ok. 6 tysięcy do obozu ''Płaszów''.

Dzieci poniżej 14 roku życia wywiezione zostały do obozów zagłady.

Obóz ''Płaszów'' był przeznaczony przede wszystkim dla Żydów z Krakowa i okolic, jako część systemu eksterminacji Żydów (i Romów).

Warunki pobytu były skrajnie ciężkie.

Wydzieloną część obozu od lipca 1943 r. przeznaczono dla pewnej liczby Polaków i innych narodowości.

Należy tu jednak podkreślić, że Polaków kierowano tu na pobyt czasowy i choć dla wielu zakończył się on tragicznie, istniała zasadnicza różnica pomiędzy przyczynami i celem pobytu w obozie więżniów Polaków, a więżniów pochodzenia żydowskiego i romskiego.

W styczniu 1944 r. ''Płaszów'' z obozu pracy przymusowej stał się koncentracyjnym: Konzentrationslager Plaszow bei Krakau.

Na terenie obozu okupanci wykonywali egzekucje po łapankach i innych akcjach represyjnych, przeprowadzanych w Krakowie i okolicy.

Łącznie stracono, jak się ocenia, 8 do 12 tysięcy osób (razem z zabitymi w getcie).

Zwłoki, umieszczane w zbiorowych mogiłach, w 1944 r. dla zatarcia śladów wydobyto i palono na stosach.

W końcowym okresie okupacji więżniów przenoszono w głąb Niemiec.

Rozebrano i wywieziono też baraki.

Teren obozu został po okupacji częściowo przekształcony.

Do czasów obecnych nie zabudowany obszar zachował wyrażne ślady baraków i dróg obozu.

Na południowo - zachodnim krańcu obozu znajdują się dwa pomniki, upamiętniające miejsce.

Przy Placu Boh. Getta, w dawnej Aptece Pod Białym Orłem, urządzone zostało muzeum, poświęcone zagładzie Żydów w Krakowie.

W kamieniołomie firmy ''Liban i Ehrenpreis'', w okresie 1942 - 44 r., istniał ciężki obóz karny dla Polaków; w lipcu 1944 r. pijani strażnicy zabili 21 więżniów; spoczywają tu pochowani na niewielkim cmentarzu pod stromą ścianą skalną.

Przy ul. Wielickiej, w pobliżu bramy Starego Cmentarza Podgórskiego, odbyła się w listopadzie 1943 r. egzekucja 10 zakładników (upamiętnia to tablica na kapliczce Boga Ojca; pierwotnie kapliczka znajdowała się przy ul. Robotniczej).

W latach II wojny światowej władze okupacyjne przeprowadziły przez Krzemionki, dewastując ich znaczną część, szeroką trasę automobilową (obecnie ul. Kamieńskiego) i poszerzyły odcinek linii kolejowej Bonarka - Płaszów (prace wykonywali więżniowie), niszcząc duży fragment Starego Cmentarza Podgórskiego.

Opisy do załączników:
1 - Obóz koncentracyjny ''Płaszów'', widok z H - Górka w kierunku ul. Jerozolimskiej, fot. z okresu okupacji; ze zbiorów OKBZpNP, DDM, sygn. 63 054
2 - Obóz koncentracyjny ''Płaszów'' - rekonstrukcja

Opisy do mapy
1 - Główna brama do obozu,
2 - Stacja kolejowa,
3 - Wartownia,
4 - Komendantura,
5 - Szpital SS,
6 - Dom przedpogrzebowy cmentarza żydowskiego gminy krakowskiej (zachowane ruiny),
7 - Koszary SS,
8 - Dom Towarzystwa Chewra Kadisza, zamieniony w katownię więżniów, zwany ''Szary Dom'' (zachowany),
9 - Magazyn ubrań,
10 - Miejsce egzekucji i grób masowy (m. in. dla zamordowanych w czasie wysiedlania getta), póżniej tu łażnia,
11 - Fragment zdewastowanego cmentarza żydowskiego gminy podgórskiej,
12 - Wejście do obozu kobiecego,
13 - Barak Ordnungdienst,
14 - Baraki części obozu dla kobiet,
15 - Barak Feldwache (straży), obok przygotowana budowa krematorium,
16 - Baraki szpitala obozowego,
17 - Magazyny żywności,
18 - Budynek TOZ (przed wojną przychodnia i leżalnia dla dzieci), zamieniony na piekarnię obozową,
19 - Kuchnie,
20 - Pralnia odzieży,
21 - Centralne latryny,
22 - Baraki części obozu dla mężczyzn,
23 - Zarząd obozu, naprzeciwko pomnik rozstrzelanych; za budynkiem kamieniołom z wykutymi przez więżniów schronami,
24 - Warsztat zegarmistrzowski i radiowy (w części warsztatów więżniowie naprawiali i przerabiali przedmioty zrabowane im samym),
25 - Warsztat elektryczny,
26 - Warsztat szewski,
27 - Magazyny,
28 - Zakład papierniczy,
29 - Drukarnia (np. drukowano tu ogłoszenia o egzekucjach w Krakowie),
30 - Warsztat szczotkarski,
31 - Warsztat stolarski,
32 - Warsztat ślusarski,
33 - Magazyn ziemniaków,
34 - Ziemny szaniec austriacki, w czasie istnienia obozu miejsce egzekucji i grób masowy zwane H - Górka,
35 - Skład budowlany,
36 - Ziemny szaniec austriacki, miejsce egzekucji i grób masowy zwane Lipowy Dołek, obecnie stoją tu dwa pomniki,
37 - Psiarnia,
38 - Magazyn,
39 - Warsztaty krawieckie,
40 - Warsztaty kuśnierskie,
41 - Baraki ''Madritscha'',
42 - Warsztat tapicerski,
43 - Domy mieszkalne funkcjonariuszy (zbudowane przed wojną, zajęte przez SS po utworzeniu obozu),
44 - Pracownia stolarska,
45 - Kurnik, królikarnia, chlew,
46 - Warsztat samochodowy,
47 - Magazyny ksiąg religijnych i książek, zrabowanych Żydom,
48 - Stajnia i wozownia,
49 - Magazyn rzeczy (meble, szkło, porcelana, ubrania itp.) zrabowanych Żydom,
50 - Willa komendanta obozu - Amona Goetha,
51 - Baraki SS.

Wg: Jarosław Żółciak, Iwona Ruebenbauer - Skwara, Obóz koncentracyjny ''Płaszów''

Foto: Adam Kurelewicz