Dzieje fortyfikacji krakowskich sięgają okresu przedhistorycznego.

Badania archeologów i historyków wydobywają obecnie na światło dzienne relikty drewniano - ziemnych umocnień Wawelu i przyzamkowych osad, od chwili lokacji miasta w 1257 roku połączonych faktycznie w urbanistyczną i funkcjonalną całość.

Do chwili obecnej trwają tylko fragmenty, choć znaczne, średniowiecznych murów miejskich i zamkowych, w różnych pozostałościach reprezentowane są umocnienia nowożytne z różnych etapów dziejów miasta - królewskiej stolicy.

Ostatni akt dziejów Rzeczypospolitej Obojga Narodów pozostawił trwały ślad w postaci kleszczowego frontu murów obronnych Wawelu, choć znikły polowe umocnienia Tadeusza Kościuszki.

Potem nastąpiła ''noc zaborów''.

Po epoce napoleońskiej układ granic ustalił kongres wiedeński w 1815 roku, przyjmując dla Krakowa z najbliższymi okolicami status Wolnego Miasta pod kontrolą Prus, Rosji i Austrii.

Kres jego istnienia spowodowała zbrojna interwencja tych mocarstw w 1846 roku, która nastąpiła w związku z Powstaniem Krakowskim, wyprzedzającym Wiosnę Ludów.

Ostatecznie terytorium Wolnego Miasta Krakowa - po zamieszkach roku 1848 i zabiegach dyplomatycznych - również przypadło Austrii, niepodzielnie tu władającej od chwili opuszczenia miasta przez ostatnie formacje wojskowe obcych państw w 1849 roku.

Galicja stanowiła nadgraniczną prowincję monarchii, dlatego przypadła jej ważna rola w planach strategicznych Austrii, tak ofensywnych, jak defensywnych.

Jeszcze w końcu XVIII wieku w związku z ówczesną bawarską wojną sukcesyjną wojska austriackie realizowały tu polowe twierdze - obozy warowne, np. Wieliczka pod Krakowem i Nowy Sącz 1).

W latach 20 - tych XIX wieku sformułowany został plan arcyksięcia Maksymiliana, zakładający zamknięcie fortyfikacjami północnych wylotów dolin karpackich, dogodnych dla ruchu wrogich wojsk przez Karpaty do wnętrza państwa (Myślenice, Andrychów i inne) 2).

Zamiar ten nie został zrealizowany.

Dopiero zajęcie Krakowa jako węzła kluczowych komunikacji na osiach północ - południe i wschód - zachód, z ważną przeprawą przez Wisłę, stworzyło możliwość budowy tutaj twierdzy o strategicznym znaczeniu.

I tak w ciągu z górą półwiecza, w rytmie przemian taktyki i techniki wojskowej, wysiłkiem wielu nacji obywateli monarchii Habsburgów - powstał w Krakowie zespół największej twierdzy tego czasu na ziemiach polskich, jednej z większych w Europie, o skali nieporównywalnej z żadnym z wcześniej realizowanych tu założeń.

Galicja była tym terenem, z którego wyszłaby ewentualna ofensywa austriacka na Rosję, bądż który pierwszy byłby zaatakowany w razie ofensywy rosyjskiej.

Łuk Karpat stanowił zasadniczą przeszkodę naturalną dla rozwinięcia i pogłębienia ofensywy z północy.

Stąd jego przedpole, a więc terytorium Galicji, miało być obszarem manewrowych operacji wojsk austriackich, powstrzymujących ofensywę rosyjską.

Granica z Prusami stanowiła krótki odcinek na zachodzie; nie przebiegała tędy żadna ważna oś operacyjna w razie konfliktu z Prusami (potwierdziło się to w czasie wojny 1866 roku).

Bezpośrednia możliwość wojny z Rosją przewijała się kilkakrotnie.

Poczucie zagrożenia z tej strony wzrastało od lat 90 - tych XIX wieku, kiedy to Francja wyszła z izolacji politycznej dzięki aliansowi militarnemu z Rosją, następnie zacieśnianemu.

Ostateczny efekt to uformowanie dwóch wielkich bloków militarnych Trójprzymierza i Trójporozumienia, powstałych mimo licznych wewnętrznych sprzeczności między partnerami.

Założenia sformułowano w ramach austriackiej doktryny obronnej w połowie XIX wieku.

Przyjęto m. in. zamknięcie głównych spodziewanych osi działania Rosjan dużymi, silnymi twierdzami 3).

Ich funkcje nie były ograniczone do zadań stricte obronnych.

Armie, operujące w oparciu o twierdze, zależnie od okoliczności mogły działać jako aktywna defensywa, w razie konieczności mogły skorzystać z twierdz jako bezpośredniej osłony, gdyby zostały pobite, a mogłyby też ustąpić na linię gór, pozostawiwszy twierdze jako przyczółki, krępujące tyły przeciwnika i tym samym ułatwiające kontrofensywę.

Mogły też działać ofensywnie, uderzając na Rosję z dobrze zabezpieczonymi przez twierdze węzłami komunikacji i zgromadzonych zapasów na własnych tyłach.

Ostatecznie po wszystkich rewizjach planów wojennych zasadnicze zespoły fortyfikacyjne obrony państwa od tej strony stanowiły dwie strategiczne twierdze: Kraków, zamykający kierunek wiedeński, i Przemyśl, zamykający kierunek budapeszteński 4).

Kraków zamykał także dogodną oś działania między Przedgórzem Karpackim a Wyżyną Krakowsko - Częstochowską - doliną Wisły na zachód i południowy zachód w stronę Śląska - z należącymi wtedy do Austrii ośrodkami kopalń i przemysłu (jak Cieszyn i Morawska Ostrawa).

Mniejsze założenia fortyfikacyjne strzegły ważniejszych przepraw na Sanie i Dniestrze, miały na ogół charakter półstały, za wyjątkiem nieco silniejszego Halicza.

Osobną zaś rolę pełnić miał Lwów.

I on znajdował się na terenie manewrowym, lecz znacznie przed umocnionymi odcinkami na Sanie i Dniestrze, przewidzianymi jako odcinki oparcia przed wrogimi ofensywami i odcinki wyjściowe do własnych kontrofensyw.

Twierdza lwowska zaś służyć miała jako zabezpieczenie stolicy prowincji oraz głównego tamtejszego węzła komunikacji kolejowej i drogowej, jako oparcie dla ofensywnych czy defensywnych manewrów armii, lecz nie przewidywano jej długotrwałej, izolowanej obrony.

Założenia sztabowców polegały bowiem na tym, że tylko owe główne twierdze będą walczyć do skutku, bez względu na okoliczności, jako punkty o najżywotniejszym znaczeniu dla obrony państwa.

W rezultacie zatem twierdze, garnizony mobilizowane w Galicji oraz ściągnięte tu wojska miały działać w obronie na całej przestrzeni od granicy z Rosją do gór.

Twierdze przede wszystkim organizowały pole walki, miały w szczególności pomóc w tych działaniach w sferze aktywnej i biernej (a również - psychologicznej), a także wykluczyć sytuację, w której - w razie zaskoczenia wojną, w razie nagłego, szybkiego ataku w trakcie mobilizacji - wojska rosyjskie szybko przeszłyby przez Galicję i łatwo osiągnęły karpackie przełęcze.

Dla tempa mobilizacji i koncentracji zasadniczą rangę odgrywała komunikacja, w szczególności kolejowa jako najszybsza (zwłaszcza główna magistrala Kraków - Lwów przez Tarnów, Przemyśl, budowana w latach 60 - tych).

Twierdze, jak wspomniano, ubezpieczały również co ważniejsze węzły komunikacyjne i przeprawy.

Nie wszystkie jednak można było tak zabezpieczać.

I stąd trzeci rodzaj fortyfikacji galicyjskich z czasu pokoju: budowane od 1903 roku ufortyfikowane strażnice kolejowe 5).

Ich zadanie polegało na strzeżeniu co ważniejszych mostów i tuneli poza twierdzami przed nagłym, krótkim atakiem.

Budowano je w obliczu przewidywanego zagrożenia ze strony zagonów rosyjskiej kawalerii, które mogły przekroczyć granicę i wdzierać się w głąb Galicji praktycznie od momentu ogłoszenia stanu wojny, a następnie wycofywać się po dokonaniu zniszczeń.

Kraków - wraz z osobnym miastem Podgórze, leżącym po południowej stronie Wisły - stanowił ponadlokalny węzeł komunikacyjny, lokalne centrum gospodarcze i ośrodek administracji państwowej, od 1868 roku ważne centrum polskiego życia kulturalnego w powstałych wtedy warunkach politycznych swobód autonomii galicyjskiej, miasto cennych zabytków kultury, które podług dawnej tradycji nosiło dumny tytuł ''Stołeczne Królewskie Miasto Kraków''.

Stał się również ważnym ośrodkiem militarnym.

Tutaj w mieście i okolicach stacjonował garnizon, tu znalazło się Dowództwo Okręgu Korpusu I, przeniesione z Ołomuńca, i tu wysiłkiem całego państwa pod jego dewizą ''Viribus unitis'' wznoszono napotężniejszą z jego twierdz.

Na kolejne etapy rozbudowy Twierdzy wpłynął czynnik militarny w tym sensie, że fortyfikacje sprostać musiały ewolucji form walki zbrojnej powiązanej z ewolucją środków walki.

W tej sferze od połowy XIX wieku realia zmieniały się w tempie wzmożonym w warunkach II rewolucji przemysłowej.

Dla wielu twierdz europejskich ten właśnie moment stał się końcem kariery - na lata 1860 - 1890 przypadła kasacja bardzo licznych twierdz, zbędnych w ówczesnej sytuacji politycznej i przestarzałych w sensie militarnym.

Dla Krakowa był to zaś czas kontynuacji dawnych, zaznaczających się tu od średniowiecza po przełom XVIII/XIX wieku, funkcji obronnych, które pozostawiły ślad w jego historii i organizmie urbanistycznym 6).

Przypisy:
1) Zbigniew Beiersdorf, Bogusław Krasnowolski, ''Austriackie umocnienia Wieliczki z lat 1777 - 1779'' w: ''Teka Komisji Urbanistyki i Architektury Oddziału Polskiej Akademii Nauk w Krakowie'', t. XIX, 1985; Zbigniew Beiersdorf, ''Austriackie fortyfikacje Nowego Sącza w XVIII w.'' w: ''Fortyfikacje'', tom II, 1995.

2) Erich Hillbrand, ''Die Türme von Linz'', Linz 1985, rozdz. I.

3) Program ufortyfikowania Galicji z Krakowem jako jednym z trzech punktów kluczowych określiła Reichsbefestigungskomission, obradująca w l. 1848 - 50 pod kierunkiem szefa Sztabu Generalnego Heinricha von Hessa.

Por.: Eduard Steinitz, Theodor Brosch, ''Die Reichsbefestigung Österrich - Ungarns zur Zeit Conrads von Hötzendorf'', ''Militärwissenschaftliche Mitteheilungen'', Sonderdruck, Wien 1937; Janusz Bogdanowski, ''Fortyfikacja austriacka na ziemiach polskich w latach 1850 - 1914'', ''Studia i Materiały do Historii Wojskowości'', tom XII, część 1, 1966.

O planach fortyfikowania Galicji por. także: Franz Forstner, ''Przemyśl. Österrich - Ungarns bedeutendste Festung'', Wien 1987, rozdział 3.

4) Komisja Hessa na trzecią główną twierdzę wytypowała Zaleszczyki na wschodzie; ostatecznie póżniej została zrealizowana w niższej klasie ufortyfikowanego przyczółka mostowego.

Podkreślić należy, że po obradach tej komisji przystąpiono tylko do budowy fortyfikacji w Krakowie i we Lwowie; inne zespoły i obiekty były rozpoczynane znacznie póżniej, czasem dopiero w związku z ustaleniami następnych podobnych komisji szczebla centralnego (np. Przemyśl).

5) Najbliższa w Okleśnej na zachód od Krakowa; kompletny zasób nieznany; obecnie potwierdzonych jest 7 lokalizacji w dawnej Galicji; Waldemar Brzoskwinia, Piotr Bujas, ''Ufortyfikowane strażnice kolejowe w Galicji na początku XX wieku'', ''Forteca'' nr. 2, 1997.

6) Historię, ewolucję formy i kluczową problematykę Twierdzy obejmuje monografia: Janusz Bogdanowski, ''Warownie i zieleń Twierdzy Kraków'', Kraków 1979.

Źródło: ''Atlas Twierdzy Kraków'' seria II, t. I