Status Wolnego Miasta Krakowa łączył się z jego ścisłą neutralnością.

Jego formacje wojskowe były niewielkie: kilka kompanii piechoty, kompania artylerii, kompania saperów i szwadron karabinierów konnych.

Zdecydowaną większość fortyfikacji średniowiecznych wyburzono w latach 20 - tych, całkowicie zaniedbane fortyfikacje Wawelu zupełnie utraciły walory obronne.

Umocnienia miejskie tworzył wówczas dawny polowy front północny, zbudowany przez Tadeusza Kościuszkę w czasie powstania, dowiązany potem długimi odcinkami po stronie wschodniej i zachodniej do Wisły na południe.

Wisłą biegła granica, za nią znajdowało się austriackie miasto Podgórze.

Ten niski wał z płytką fosą nie miał większego znaczenia wojskowego, przede wszystkim pełnił role policyjno - porządkowe.

Wyznaczał administracyjne granice municypalne, wykluczał wjazd do miasta z pominięciem rogatek, na których pobierano opłaty akcyzowe, wpływające do kasy miejskiej 7).

W chwili wkroczenia w 1846 roku wojska austriackie zajęły Wawel.

Usypano tu bliżej nieznane ziemne elementy obronne - stąd spadł na miasto krótkotrwały ostrzał artyleryjski w czasie zamieszek w 1848 roku.

Jednak swobodę działania fortyfikatorzy austriaccy uzyskali dopiero po wyjściu z Krakowa ostatnich wojsk pruskich, a potem rosyjskich.

Dlatego datę 1849 można przyjąć za początek powstawania Twierdzy.

W tym roku rozpoczęły się prace fortyfikacyjne na Wawelu i przy kopcu Krakusa.

12 kwietnia 1850 roku ogłoszono decyzję cesarza Franciszka Józefa I o budowie Twierdzy Kraków i w tymże roku rozpoczęto kolejne prace fortyfikacyjne na rogatce warszawskiej i pod kopcem Kościuszki 8).

Z początku realizowany model opierał się na założeniu odziedziczonym po Wolnym Mieście 9).

Obwód wałów, uzupełniony od południa fortyfikacjami przyczółka mostowego w Podgórzu, tworzył rdzeń (Noyau) Twierdzy; przypuszczać można, że stare umocnienia miały tę rolę grać tylko tymczasowo.

Na jego przedpola wysunięto w cztery strony świata samodzielne forty, panujące nad głównymi drogami wlotowymi do Twierdzy i terenami o co bardziej złożonym ukształtowaniu.

Od zachodu na wysokim wzgórzu Sikornik znalazł się Fort Kościuszko.

Panował on nad doliną Wisły i doliną Rudawy oraz nad drogami, które biegły tymi dolinami.

Na jego przedpolu, tj. od zachodu, leżały wzgórza Lasu Wolskiego, umożliwiające skryte podejście.

Sikornik znacznie górował nad Krakowem i rdzeniem, stąd kluczowa rola tej pozycji w obronie.

Stąd zarazem nietypowa, znaczna skala założenia, charakter fortu cytadelowego, dostosowanego do samodzielnej walki w izolacji.

Jako standardowe forty reditowe powstały: północny wysunięty Fort Luneta Warszawska i bliżniaczy wschodni, Luneta Grzegórzecka nad Wisłą.

Fort południowy Krakus leżał z kolei dalej od rdzenia niż obie ''lunety'', choć nie tak daleko, jak Kościuszko.

Z racji oddalenia i bardziej złożonej topografii bronionego terenu ten również otrzymał formułę cytadelową i znaczną skalę, choć wobec asymetrii rzutu podług reguł systemu poligonalnego, gdy rozwiązanie Fortu Kościuszko łączyło elementy bastionowe i poligonalne w osiowo symetrycznym planie.

W tyle za Fortem Krakus w linii rdzenia na skrzydłach Krzemionek wystawiono dwa forty wieżowe: św. Benedykt (wschodni, nad drogą z Podgórza do Przemyśla i Lwowa) i Krzemionki (zachodni, nad traktem wiedeńskim) 10).

W końcu rolę cytadeli Twierdzy pełnił zamek na Wawelu - otoczony nowymi fortyfikacjami (murem z krenelażem, z wykorzystaniem wspomnianego starszego frontu kleszczowego od strony Wisły i średniowiecznych wież, z czterema neogotyckimi bramami, i z dwiema dużymi bastejami w funkcji kaponier od strony zabudowy miejskiej).

Dzieła te zbudowano w latach 50 - tych XIX wieku; prace przy poszczególnych fortach rozpoczynano na ogół w latach 1850 - 54, zakończenia wypadały w latach 1856 - 57.

Na czas ich realizacji nałożył się drugi etap fortyfikowania Krakowa 11).

W roku 1854 bowiem w znacznym stopniu nie były ukończone, zatem tylko niektóre mogły pełnić funkcje bojowe, Twierdza jako całość faktycznie jeszcze nie istniała.

A właśnie w tym roku monarchia habsburska stanęła w obliczu wojny z Rosją na tle toczącej się wtedy wojny krymskiej.

W Galicji koncentrowano zatem wojska, a Kraków miał być podstawą wyjściową działań 3 - ciej armii.

Dlatego podjęto szybką realizację polowego obozu warownego w postaci obwodu ziemnych, wielobocznych szańców polowych FS (Feldschanze) na przedpolach rdzenia.

Zagrożenie wnet ustąpiło, rozpoczętą realizację jednak ukończono w 1856 roku.

Szańców tych powstało wówczas ogółem trzydzieści.

Utworzyły one pierścień na obwodzie zewnętrznych fortów stałych - przy czym pierścień ten od południa wysuwał się na wzgórza przed Fort Krakus, a od wschodu przed Lunetę Grzegórzki.

Obiekty te leżały w terenie średnio co 700 metrów, mogły więc wspierać się ogniem broni ręcznej i dział.

Po ich ukończeniu przyjęta została numeracja obiektów, w którą wciągnięto również budowane forty stałe (z wyjątkiem Wawelu).

Numeracja rozpoczynała się od brzegu Wisły po zachodniej stronie Twierdzy.

Po wprowadzeniu zmian w rejonie Fortu Kościuszko szańce nr 30 i 1 tworzyły grupę na jego tyłach, a Fort otrzymał nr 2 (pierwotnie nr 3).

Numerację kontynuowały południowe forty stałe: co ciekawe, należące do rdzenia św. Benedykt jako 31 i Krzemionki jako 32, zaś Krakus jako 33 12).

Trzeci etap prac w Twierdzy Kraków przypadł na lata 60 - te XIX wieku.

Najsłabszą częścią Twierdzy był dotychczasowy rdzeń.

Projekt, nowego, silnego Noyau przypisywany jest szefowi wiedeńskiej Geniedirection, którym był hrabia von Caboga, i datowany 1854 - 56.

Efektem realizacji stał się zgeometryzowany, modularnie rozplanowany obwód silnego wału z szeroką fosą i dziełami do skrzydłowej obrony 13).

W latach 1860 - 66 całość zamierzonych prac wykonano tylko na północnym przyczółku.

Dzieła, usytuowane na załamaniach frontów, reprezentowały ciekawą mozaikę form obronnych; przyjęto dla nich nazwy ''bastion''.

Bastiony I, I 1/2, II, IV miały w istocie charakter bastionów, lecz osłaniały mniej lub bardziej rozbudowane kaponiery rdzenia (bastion I z płaskim czołem).

Po stronie północnej i północno - wschodniej bastiony nr III i V (Fort Kleparz i Fort Lubicz, inaczej Mogilski) otrzymały postać fortów reditowych z mocniej rozbudowanymi kaponierami szyjowymi, gdyż te kładły ogień wzdłuż fosy rdzenia.

Bastion VI oraz następne, które należały już do południowego przyczółka w Podgórzu, utworzono przez załamania wału 14).

Jednocześnie podjęto prace przy wzmocnieniu zewnętrznego pierścienia, planując zastąpienie części szańców fortami reditowymi.

Był to czas, kiedy siła rażenia artylerii wzrosła wskutek wprowadzenia dział gwintowanych.

Zatem forty nr 7 Bronowice i 9 Krowodrza posiadały pierwsze cechy ewolucyjnych przekształceń, wprowadzonych dla dostosowania ich do tego zagrożenia.

W szczególności ich redity miały tylko jedną kondygnację kazamatową, nakrytą stosunkowo wysokim wałem ziemnym.

Dzięki temu zmniejszono powierzchnię i wysokość ścian ceglanych od czoła jako najbardziej narażonych na trafienie.

Forty te wzmocniły centrum długiego odcinka szańców pomiędzy fortami 2 i 12.

Ukończono je w latach 1860 - 65, zaś w latach 1860 - 62 odbudowano uszkodzoną w 1858 roku w wyniku katastrofy budowlanej reditę Fortu 17 Luneta Grzegórzecka.

W roku 1864 ruszyły prace przy Forcie 15.

Ten obiekt miał bronić traktu lubelskiego, wbiegającego do Twierdzy od północnego wschodu.

Fort powstał na wzgórzu Pszorna, którego nazwę przejął, a które leżało ok. 2 km przed FS 15.

Znaczny stopień wysunięcia w przedpole wiązał się ze wzrostem donośności dział.

Fort Pszorna reprezentował również typ fortu reditowego, lecz ewolucyjnie bardziej dojrzały.

Jego rzut nie był głęboki, zaś front szerszy, niż starszych fortów; redita mniejsza w proporcji do skali założenia, posiadała własną fosę z przedstokiem dla osłony jej jednokondygnacyjnej ściany czołowej.

Stanowiło to o podobieństwie do budowanych w tym czasie fortów Twierdzy Antwerpia, projektowanych przez Brialmonta (od 1859) 15).

Budowa Fortu trwała do 1869 roku, przedłużyła się zapewne z powodu postawienia Twierdzy w stan gotowości bojowej w 1866 roku.

W obliczu wojny usypano szaniec 2 1/2, ubezpieczający przedpole Fortu 2 Kościuszko, oraz baterie 34 i 35 na brzegu Wisły na Kazimierzu 16) (póżniej baterie uległy kasacji w niewiadomym czasie).

Zamiar przebudowywania dalszych szańców na forty reditowe upadł wobec ujawnienia siły rażenia, donośności i celności odtylcowych dział gwintowanych w wojnie francusko - pruskiej.

Ogółem zatem Twierdza Kraków w pierwszej fazie swego istnienia, w latach 50 - tych i 60 - tych, uzyskała postać zgodną z funkcją obozu warownego wojsk.

Postać ta wydaje się z pozoru niekonsekwentna i niepełna.

Wystąpiła tu mieszanka fortyfikacji stałej i polowej, wystąpiła duża różnorodność typów dzieł, odległości zewnętrznych fortów od rdzenia wahały się od 700 m (forty 12 i 17) do 2500 m (Fort 2; Fort 15 - 4 km).

Nałożyło się to na tendencję uporządkowania umocnień i etapowania prac.

Taki stan rzeczy wynikał - wtedy i póżniej - z licznych uwarunkowań przeróżnej natury.

W szczególności istotna była topografia najbliższych okolic ówczesnego Krakowa i Podgórza, bardzo różnorodna na różnych odcinkach, będąca wynikiem położenia miasta u zbiegu różnych krain geograficznych.

Powstawanie Twierdzy to proces rozłożony w czasie, bo kosztowny, stąd etapowanie prac.

Wojen nie sposób było zaplanować z góry, stąd zaburzenia w owym etapowaniu.

W końcu upływ czasu wymagał rewizji i zmian koncepcji w obliczu ewolucji pola walki.

I właśnie wielki kryzys sztuki obronnej, który nastąpił w 1870 roku, spowodował, że dokończenie nawet zrewidowanych już programów rozbudowy Twierdzy straciło sens.

Podkreślić jeszcze trzeba charakterystyczne zjawisko rozpoczynania realizacji najwcześniej na frontach i pozycjach bardziej zagrożonych, w związku z czym nowocześniejsze obiekty pojawiają się póżniej jako dopełnienie w pozycjach ważnych, ale drugorzędnych.

To fenomen charakterystyczny nie tylko dla Krakowa i nie tylko w tym czasie.

W finale tej fazy budowy Twierdzy wyrażnie widoczna jest znacznie większa siła i wartość obronna przyczółka północnego (krakowskiego) w porównaniu z południowym (podgórskim) - od północnej bowiem strony potencjalne zagrożenie wcześniej, wtedy i póżniej było większe.

Twierdzę tworzyły nie tylko fortyfikacje.

Isotny i integralny jej składnik to zaplecze.

Inwestycje w zaplecze w pierwszym okresie istnienia twierdzy krakowskiej pozostały znacznie w tyle względem fortyfikacji.

Dla celów kwaterowania wojska zajęto szereg budynków w mieście, tak tych, które przeszły na własność państwa po likwidacji Rzeczypospolitej Krakowskiej (np. Wawel, niektóre obiekty poklasztorne i inne użyteczności publicznej), jak i prywatnych mieszkań, zajętych w trybie najmu, którego koszta ponosiło miasto 17).

Pierwsze obiekty koszarowe budowano w tym czasie na Wawelu oraz przy ul. Rajskiej (koszary Franciszka Józefa I).

Przypisy:
7) Zadania ''wału akcyzowego'' i inne aspekty gospodarczego współistnienia miasta i Twierdzy - czasem konfliktowego - omawiają szerzej: Juliusz Demel, ''Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w latach 1846 - 1853'', Kraków 1951; Jacek Purchla, ''Pozaekonomiczne czynniki rozwoju Krakowa w okresie autonomii galicyjskiej'', Kraków 1990; także J. Bogdanowski, ''Warownie...'' op. cit.

8) Te fakty i daty głównie za ówczesnym pamiętnikarzem krakowskim, Ambrożym Grabowskim, przytaczają J. Bogdanowski, ''Warownie...'', op. cit., s. 85, a także Juliusz Demel, ''Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w latach 1853 - 1866'', Kraków 1958, s. 621 - 622.

Archiwalna dokumentacja krakowskiej Geniedirektion: ''Erbaungsdaten der Befestigungsobjekte der Lagerfestung Krakau'', tabela rękopiśmienna, Geniedirektion in Krakau, 1909, CAW, sygn. I.371.5.74, jako najwcześniejszą datę dot. budowy rdzenia podaje również 1849, ale rozpoczynanie prac przy budowie Wawelu i fortów datuje na rok 1850.

Dalej podajemy datowania zweryfikowane wg różnych, czasem podobnie rozbieżnych informacji żródłowych.

9) Jedna z wersji przewidywała małą twierdzę na Kazimierzu (dzielnica Krakowa) z Wawelem jako fortem zewnętrznym; dla tej funkcji (póżniej dla roli cytadeli) należało stworzyć esplandę.

Spotkało się to ze sprzeciwem władz miejskich, gdyż pod esplandę należałoby zburzyć ok. 1/3 zabudowy miasta, więc pomysł zarzucono.

Inny projekt zakładał olbrzymie założenie dwóch pierścieni wałów z ponad 50 obiektami, ze 100 - tysięczną załogą; tę skalę osiągnęła Twierdza faktycznie po 1880 roku; por.: Mirosław Holewiński, ''Nieznany plan budowy Twierdzy Kraków z roku 1852'', ''Rocznik Krakowski'', tom 55, 1989.

10) Nazwy fortów przyjmowano w Krakowie od nazw miejscowych, zwykle od wsi podmiejskich, przy których powstawały forty, regułę tę konsekwentnie stosowano i póżniej.

Nazwa Kościuszko wiązała się z ziemnym kopcem - symboliczną mogiłą Kościuszki jako polskiego bohatera narodowego, istniejącą od lat 20 - tych, podobnie Krakus to nazwa od kopca Krakusa z VIII wieku, Fort św. Benedykt stanął na wzgórzu tuż przy starym kościółku św. Benedykta; ciekawe, że nie przyjęto nazwy Wawel.

Mimo obsadzenia tych historycznych miejsc wojskiem i otoczenia ich fortyfikacjami, ludność cywilna miała prawnie zagwarantowany stały dostęp do nich, tj. wstęp na kopce i do katedry na Wawelu - okresowo zawieszany na czas zagrożenia wojennego czy ćwiczeń lub manewrów w czasie pokoju.

11) Te dwa etapy nie są rozłączne w czasie realizacji, lecz różne w swej istocie i czasie zaplanowania, co decyduje o ich wyodrębnieniu.

12) Rewizja numeracji w rejonie Fortu 2 nie wpłynęła na numerację w pierścieniu, gdyż przyległy FS 3 1/2 przejął nr 3.

Oznaczenie połówkowe i ćwiartkowe znaczą obiekty wtórne co do czasu lub koncepcji powstania, bowiem - nie licząc wyjątków - raz nadany numer danego dzieła obronnego utrzymywano konsekwentnie na stałe; zjawisko to komentuje J. Bogdanowski, ''Warownie...'', op. cit., s. 131.

13) Ibidem, s. 118, 123, 126 - 130.

14) Bastiony VIII, IX, X utworzyły front pomiędzy fortami 31 a 32, usypano je dopiero w końcu lat 80 - tych, kończono na początku l. 90 - tych, ale widoczne są na wcześniejszych projektach.

15) J. Bogdanowski, ''Warownie...'', op. cit., s. 143.

16) ''Erbaungsdaten...'' op. cit.

17) J. Demel, ''Stosunki... w latach 1846 - 1853'', op. cit., s. 158 - 160.

Źródło: ''Atlas Twierdzy Kraków'' seria II, t. I

Opisy do załączników:
1. Fort 2 Kościuszko - fotografia lotnicza z lat dwudziestych, ze zbiorów Muzeum Lotnictwa w Krakowie
2. Szaniec FS 29, plan z 1867 r. z Kriegsarchiv w Wiedniu
3. Bastion V Lubicz - plan ewidencyjny ze zbiorów CAW Rembertów (fragment)