Kryzys europejskiej fortyfikacji po roku 1870 nie trwał długo.

Inżynierowie wojskowi wybrnęli z niego wprowadzając regułę dalekiego wysunięcia na zewnątrz pierścienia umocnień twierdzy (średnio teoretycznie przyjmowano 6 - 9 km) oraz nową formułę fortu: fort artyleryjski.

Odległość wynikała z wzrostu donośności dział.

Fort jednocześnie miał dawać osłonę przed zwiększoną siłą rażenia, oraz tworzyć ześrodkowany zespół stanowisk artylerii, panującej ogniem nad przedpolem dla skutecznego zwalczania baterii oblężniczych.

W tym systemie obronnym 18) zdecydowanie dominowała funkcja walki dalekiej, a tym samym rola ciężkiej artylerii.

Formułę stałego fortu artyleryjskiego najpierw opracowano i wprowadzono do realizacji w latach 1874 - 75 na dużą skalę we Francji i w Niemczech w obliczu napiętych stosunków między tymi państwami.

Pierwowzory tej formuły pojawiły się wcześniej.

Z obszernej problematyki genezy typu warto wskazać na rolę Andreasa Tunklera, szefa dyrekcji inżynierii w austriackiej wówczas Weronie: jego dziełem były forty o polowym charakterze ''Ca'Bellina'' i ''Ca'Vecchia'' (1866), od których wyszła austriacka formuła fortu artyleryjskiego 19).

W fortyfikowaniu Galicji w latach 70 - tych panował pewnego rodzaju zastój, jednak w Krakowie pojawiły się pierwsze przejawy dążeń do przełamania kryzysu.

W 1870 roku władze wojskowe zawnioskowały o kredyt na budowę dzieła obronnego, daleko wysuniętego na ok. 7 km od centrum miasta: na Łysej Górze w Węgrzcach przy trakcie warszawskim; póżniej także na Pasterniku przy trakcie śląskim 20).

Prace, z początku powolne, ruszyły w latach 1872 - 73 i ukończono je w 1878; dzieła te miały charakter półstały, acz zapewne posiadały kazamatowe podwalnie, być może także murowane kaponiery (brak bliższych danych).

Można przypuszczać, że realizacja samotnych obiektów do strzeżenia szlaków komunikacyjnych to poniekąd kontynuacja wspomnianego wysunięcia izolowanego Fortu 15.

Drugi etap rozpoczął się nagle.

W latach 1878 - 79 Austro - Węgry ponownie stanęły w obliczu możliwości wojny z Rosją, znów na tle kolejnej wojny rosyjsko - tureckiej.

W ówczesnych warunkach po raz kolejny przyjęto szybko ufortyfikować Kraków pierścieniem dzieł obronnych w tym promieniu, które wyznaczały w terenie dzieła Pasternik i Łysa Góra.

Były to samodzielne ziemne baterie dla artylerii oraz półstałe szańce o charakterze fortów artyleryjskich - ich budowa przypadła na lata 1878 - 1879 21).

Na nowym, długim obwodzie Twierdzy zrealizowano kilkanaście dzieł, zapewne nie wszystkie ukończono, a niektóre z planowanych nie zostały wówczas rozpoczęte (na południu).

Jednak właśnie ten obwód stał się zaczątkiem zewnętrznego III pierścienia Twierdzy Kraków 22), a obiekty z tego etapu najwyrażniej lokalizowano podług planu, który póżniej był kontynuowany.

Etap ten płynnie przeszedł w następny, przypadający na lata 1881 - 88.

W tym etapie Kraków stał się twierdzą fortów artyleryjskich, zbudowanych w trzecim pierścieniu.

Klasyczny standard - stały fort artyleryjski w wersji jednowałowej - reprezentowało osiem nowo powstałych i przebudowanych dzieł 23).

Powstały one w latach 1881 - 86.

Krakowski fort tego czasu niewiele odbiegał od typowych europejskich ''krewniaków''.

Narys typowy to pięciobok, często z rozwinięciem w szyi.

Główny element to wał ziemny z odkrytymi stanowiskami dział pomiędzy poprzecznicami (mieszczącymi małe schrony), poprzedzony suchą fosą z kaponierami i murem Carnota, od tyłu zaś bomboodporne koszary szyjowe.

Na koszarach znajdował się niski ziemny wał obrony zapola, wyłącznie dla piechoty - wał główny posiadał niewielkie stanowiska dla piechoty, prócz tego na stykach czół z barkami na wale stały działa mniejszych kalibrów do bliskiej obrony.

Ale główną siłę ognia tworzyły dalekonośne armaty kalibru 12 i 15 cm do walki dalekiej.

Typowe cechy krakowskich fortów, a różne od standardów europejskich w tej klasie, to: centralne położenie schronu głównego (zawierającego magazyny amunicyjne i stajnie dla koni); przedbramia u wjazdów do koszar szyjowych w formie wolno stojącego muru ze strzelnicami (w fortach o szyi prostokreślnej przedbramie pełniło równocześnie rolę kaponiery); beton jako zasadnicze i przeważające tworzywo partii kazamatowych.

Budynki fortu były odlane w całości z betonu i kryte płaszczami ziemnymi znacznej grubości, więc nie wystawiały na ostrzał swych ścian (oprócz czół kaponier).

Do klasy fortów artyleryjskich należał również stały Fort 52 Borek, lecz ten reprezentował typ dwuwałowy (Hochwallfort).

Posiadał on górny tylny wał artylerii, poprzedzony niższym wałem dla piechoty i lekkich dział.

Odznaczał się szeregiem nietypowych cech na tle standardu austro - węgierskiego fortu dwuwałowego, znanego z podręczników i z Twierdzy Przemyśl (np. dwie bramy na skrzydłach, osobna komunikacja pod wałem artylerii, płyty pancerne dla mitraliez w małych kaponierach, dwukodygnacyjne koszary z dużym udziałem cegły).

Powstał w latach 1884 - 86.

W tym samym czasie zbudowano też Fort 38 Skała u skraju Lasu Wolskiego.

Warunki miejscowe wymusiły górski charakter tego dzieła z kutą w skale fosą oraz niewielkie rozmiary.

W tych okolicznościach trzon siły bojowej tego Fortu tworzyła duża niemiecka wieża pancerna Grusona z dwoma działami 12 cm, otoczona wałem dla piechoty.

Był to pierwowzór nowej, kształtującej się wówczas ewolucyjnie klasy fortu pancernego 24).

Jednocześnie zespół umocnień w Lesie Wolskim utworzył pierwowzór grupy fortowej - charakterystyczny dla póżniejszego systemu fortowego rozproszonego 25).

Tworzyły tę grupę: Fort 38 z Fortem 39 (w tym czasie półstały z 1885 roku), baterie nr 35 (nowa), 36, 37 (wszystkie trzy z lat 1887 - 88), małe szańce piechoty IS-III-1, 2, 3 oraz położony przy tym ostatnim zespół baterii nr 40a i 40b 26) (także z l. 1887 - 88).

Pierścień dopełniały inne forty półstałe, którymi go uzupełniono pod koniec tej fazy 27).

W tymże czasie wykonano na zapleczu frontu północnego linię standaryzowanych szańców piechoty (IS), lokalizowanych również w innych pozycjach na obwodzie fortów.

W końcówce tego okresu (1887 - 88) przeprowadzono również zmiany w obrębie rdzenia.

Odcinek między bastionami III i V został wysunięty naprzód, na linię drugiego pierścienia.

W związku z tym dotychczasowy Bastion IV skasowano, zaś Fort 12 został oznaczony jako Bastion IVa, FS 13 po nieznacznej przebudowie jako Bastion IVb.

Uzupełniono także południowy front rdzenia (vide przypis 14).

Co większe dzieła wewnętrznych obwodów przeszły w tym czasie pewne zabiegi modernizacyjne; otrzymywały na wałach ziemne poprzecznice ze schronami, analogicznie do standardu rozwiązywania wałów fortów artyleryjskich.

Rok 1888 zamknął te prace i ostatecznie tę fazę rozwoju fortyfikacji Twierdzy Kraków.

Określano ją mianem Lagerfestung od funkcji obozu warownego, którą to funkcję kontynuowała po I wojnę światową 28).

Była to wtedy typowa twierdza europejska, z rzadko rozmieszczonymi (2 - 5 km) w zewnętrznym pierścieniu fortami, ale już z zaczątkami nowych formuł umocnień, tak w skali dzieła, jak w skali zespołu.

Rok 1889 był ważny w historii fortyfikacji austriackiej, ponieważ wtedy podjęto kluczowe decyzje dla dalszego rozwoju twierdz 29) w nowych realiach - stworzonych przez wprowadzenie pocisku burzącego (minowego) do amunicji artylerii sił zbrojnych państw europejskich w ciągu poprzednich kilku lat.

Skuteczność tego pocisku dzięki zapalnikowi ze zwłoką spowodowała kolejny kryzys w fortyfikacji, głębszy od poprzedniego.

Kraków i inne twierdze europejskie stawały w obliczu tej zmiany niespodziewanie przestarzałe - w szczególności pod względem odporności na ostrzał.

Standardowy stały fort artyleryjski twierdzy krakowskiej mógł przeciwstawić pociskom artylerii oblężniczej betonowe ściany zewnętrzne bloków kazamatowych grubości rzędu 70 cm i sklepienia grubości do 100 cm, przykryte kilkumetrowymi płaszczami ziemnymi.

Wystarczało to przeciw pociskom kalibru do 15 cm, ale zapewne nie na czas wielomiesięcznego oblężenia, i nie odbiegało od przeciętnego standardu odporności dzieł tego typu w fortyfikacji europejskiej.

W 1888 roku wprowadzono nową organizację obrony, nałożoną na dotychczasową strukturę Twierdzy.

Całe założenie twierdzy krakowskiej podzielono na osiem sektorów obronnych (Verteidigungsbezirk), posiadających wyodrębniony skład, dowództwo i odwody - komendant Twierdzy pozostał dowódcą całości, miał do dyspozycji główny odwód piechoty i artylerii.

Jednak sektor uzyskiwał pewną autonomię w walce, podobnie jak fort ze swą załogą był poniekąd zautonomizowaną jednostką niższego rzędu - dotąd w ramach Twierdzy, teraz w ramach jej sektora obronnego.

Sektory wyznaczał w terenie układ umocnień w ścisłym powiązaniu z terenem.

W ten sposób sektory I i II to północna i południowa część rdzenia wraz z odpowiednimi partiami drugiego pierścienia.

Trzeci pierścień tworzyły - zgodnie z biegiem wskazówek zegara - po północnej stronie Wisły sektory III - VI, po południowej VII i VIII.

Dzieliły je doliny rzek - dopływów Wisły, które w naturalny sposób rozdzielałyby również siły przeciwnika na przedpolu.

Do końca lat 80 - tych znacznie rozrosło się zaplecze Twierdzy.

W szczególności powstały dość licznie monumentalne zespoły koszarowe - w tym np. zespół koszar arcyksięcia Rudolfa przy ul. Warszawskiej (1873 - 78) projektu Antoniego Łuszczkiewicza 30).

Wspomnieć warto, że teren Bastionu IV, pozostały po ''przełożeniu'' wału na linię dzieł IVa i IVb, stał się zalążkiem dużego, z czasem powiększanego kompleksu koszar, składów, warsztatów itp., a w miarę ich powstawania wały starego Bastionu IV i przyległych kurtyn ulegały sukcesywnej likwidacji.

Przypisy:
18) W artykule stosujemy systematykę i typologię opracowaną przez J. Bogdanowskiego, publikowaną w licznych jego pracach.

19) Geneza fortu artyleryjskiego nie jest w pełni zbadana; szerzej por.: Krzysztof Wielgus, Jadwiga Środulska - Wielgus, ''Emil Gołogórski, Der polnische Schöpfer österreichischen Panzerforts'', ''Schriftenreihe Festungforschung DGF'', tom 9, 1990; Waldemar Brzoskwinia, ''Krakowski Fort 51 Rajsko - fort artyleryjski na polu walki I wojny światowej'', referat na konferencję nauk. w Osowcu, 17 - 18 XI 1998.

20) J. Purchla, op. cit., s. 172 - 173.

21) Okres 1870 - 1880 jest obecnie najsłabiej zbadany w historii Twierdzy Kraków.

Okoliczności i proces drugiego etapu w latach 1878 - 79 były bardzo podobne do etapu z lat 1854 - 56, jednak dzieła te uległy póżniej przebudowie, a znane archiwalia są bardzo ubogie.

22) I pierścień - rdzeń; II pierścień - obwód FS z fortami reditowymi i in. sprzed 1870; III pierścień - 7 - 10,5 km od centrum miasta, 60 km obwodu.

Dalej używamy konsekwentnie tych określeń mimo póżniejszej likwidacji części I pierścienia.

23) Forty nr 43 Pasternik (z trzema czołami i pięcioma kaponierami, z prochownią pod wałem), 44 Tonie (niesymetryczny), 45 Marszowiec (zwany Zielonki; najmniejszy), 47 Łysa Góra (z prochowniami pod wałem), 48 Batowice, 49 Krzesławice, 50 Prokocim (zwany Bieżanów), 51 Rajsko (największy).

24) Centralne położenie pojedynczej dwudziałowej wieży pancernej decyduje o analogii Fortu Skała do fortów Stoja i Verudella z tego samego czasu w Twierdzy Pola, oraz do fortu Airolo w Szwajcarii, zaprojektowanego w 1886 roku przez Daniela Salis - Soglio.

Franz Forstner, ''Przemyśl...'', op. cit., wzmiankuje o sporach w sprawie fortyfikacji pancernej w łonie naczelnych władz wojskowych w tym czasie.

25) Elastyczność austriackiej szkoły fortyfikacyjnej na tym przykładzie wielokrotnie podkreśla w swych pracach J. Bogdanowski.

Dodać warto, że analogicznym prekursorskim przykładem była ''grupa siedliska'' Twierdzy Przemyśl, oraz że rozproszenie umocnień wymuszała specyfika skomplikowanej topografii - w przyjmowanych rozwiązaniach z pewnością decydującą rolę grały doświadczenia austriackich inżynierów w projektowaniu fortyfikacji górskiej.

26) Nie wszystkie baterie trzeciego pierścienia były wciągnięte w numerację fortów, np. Bateria FB-V-1 przy Forcie 45 i szereg innych.

Te drobniejsze obiekty miały oznaczenia zmieniane; tu podajemy numerację wg map Twierdzy z przełomu XIX/XX w.

27) Forty: 41 Mydlniki (dwuwałowy; 1885), 47a Węgrzce (dwuwałowy; 1887), 49 1/2 Kopiec Wandy (jednowałowy; 1887), 53 Bodzów (dwuwałowy; 1887).

W ostatecznie uformowanym trzecim pierścieniu numerów okresowo istniejących dzieł 42, 46 oraz 34 nie przyporządkowano żadnym obiektom.

28) W archiwaliach przewija się również termin Lagerfort na określenie fortu dla takiej twierdzy, jeśli rozumieć go w opozycji znaczeniowej do Sperrfort (fort zaporowy) jako dzieła samodzielnego.

29) Wnioskujemy tak na podstawie ustaleń Reichsbefestigungskomission gen. von Binglera z roku 1889, która w Przemyślu typowała do budowy i modernizacji forty z wielkim udziałem elementów pancernych (za: F. Forstner, op. cit.) - tego rodzaju zmiana podejścia do fortyfikacji jest świadectwem przełomu w myśleniu i nie mogła być ograniczona do twierdzy przemyskiej, o czym zresztą świadczy póżniejsza praktyka fortyfikacyjna.

30) ''Koszary Arcyksięcia Rudolfa'', red. Mirosław Holewiński, ''Atlas Twierdzy Kraków'', seria I, tom 6, Kraków 1996.

Źródło: ''Atlas Twierdzy Kraków'' seria II, t. I

Opisy do załączników:
1. Fort artyleryjski 50 Prokocim - rekonstrukcja stanu sprzed I wojny światowej (oprac. Krzysztof Wielgus)
2. Archiwalny rzut Fortu 43 Pasternik z 1909 r., ze zbiorów CAW
3. Fort 38 Skała - rekonstrukcja Krzysztofa Wielgusa i Jadwigi Środulskiej - Wielgus