Przełom w fortyfikacji europejskiej datował się od lat 1887 - 91.

Od tej chwili w Europie upowszechnił się model fortu pancernego w różnych typach i odmianach.

Wyznacznikiem klasy było jednak zawsze rozwiązanie struktury z dominującym udziałem wież pancernych w osłonie głównych środków walki, a rozwiązanie formy podporządkowane warunkom funkcjonowania broni pod pancerzem 31).

Dotychczas dzieła pancerne pojawiały się wyjątkowo na tle obiektów innych klas i typów.

Wtedy jednak zbudowano w Belgii twierdze pierścieniowe Liege i Namur, utworzone z wielkich fortów pancernych.

W ślad za tym wzorem zwolennicy tendencji ''strukturalnej'' w fortyfikacji głosili prymat dużej odporności dzieł obronnych nad nowymi środkami walki oblegającego - w oparciu o pancerz i znaczne grubości betonowych konstrukcji.

Podług tej idei wystarczyło zastąpić obwód fortów artyleryjskich równie rzadkim obwodem fortów pancernych o tej samej funkcji - koncentrujących silną artylerię obrony dalekiej, z wzmocnieniem obrony bliskiej.

W przeciwieństwie do tego zwolennicy tendencji ''systemowej'' przedkładali konieczność zamykania międzypól umocnieniami, specjalizacji funkcji dzieł obronnych, zmniejszania ich rozmiarów, ogółem - odejścia od fortów ześrodkowanych ku rozpraszaniu fortyfikacji w terenie.

Austriacka szkoła fortyfikacyjna miała doświadczenia praktyczne i w jednej, i w drugiej sferze, jak już wspominaliśmy.

Istotne przy tym, że Fort Skała jako wczesny fort pancerny i zarazem jako ośrodek grupy dzieł obronnych - to ogółem przykład - pierwowzór syntezy obu tendencji.

I tak, dzięki elastycznemu podejściu do sprawy, fortyfikacja austro - węgierska połączyła obie tendencje - co odzwierciedliło się i w Krakowie.

Koncepcję nowej klasy fortów w austro - węgierskiej architekturze fortecznej, zwanych Einheitswerk, opracował w 1892 roku płk Maurycy von Brunner (ojciec).

W tymże roku rozpoczęto w twierdzy krakowskiej budowę dwóch dzieł tej klasy: fortów 47a Węgrzce (na miejscu wcześniejszego półstałego) i 49a Dłubnia (Zesławice).

Rozumiano pod tym pojęciem dzieło obronne przeznaczone do walki bliskiej i dalekiej.

Fort artyleryjski poprzedniej epoki również miał możliwość pełnienia obu tych funkcji, ale z głównym naciskiem na obronę daleką, zaś typ Einheitsfort wywodził się genetycznie z jego formuły, lecz różnił się od niego w zasadniczy sposób.

Tu bowiem funkcję obrony bliskiej potraktowano jako równoważną, bądż i przeważającą nad obroną daleką, oraz podporządkowano formę i strukturę zastosowaniu elementów pancernych w osłonie środków rażenia (wieże i tarcze pancerne dla dział) - która to reguła definiuje dojrzałą postać fortu pancernego 32).

Główną siłę ognia zapewniały umieszczone w wieżach pancernych haubice i możdzierze kal. 15 cm, obronie bliskiej służyła piechota na wale i 8-cm. armaty w wieżach 33) oraz w kazamatach tradytorów (przy czym Fort 49a tradytorów nie posiadał).

Do kierowania ogniem służyły pancerne wieże obserwacyjne.

W końcu w kojcach kazamatowych do obrony fosy znajdowały się 8-cm. działa, także za tarczami pancernymi (przy koszarach szyjowych stała kaponiera dla broni ręcznej).

Oba te forty znalazły się na północnym froncie Twierdzy, gdyż ten był potencjalnie najbardziej narażony na atak, a tylko dwa - wobec poważnych kosztów ich budowy i wobec znaczenia tendencji rozpraszania i specjalizacji dzieł obronnych.

Pierwszy etap modernizacji Twierdzy, przypadający na lata 1892 - 99, został faktycznie zdominowany przez realizację fortów obrony bliskiej (Nahkampfwerk), w większości pancernych.

Ich budowa rozpoczęła się w 1895 roku, poczynając znów od północnych fortów międzypolowych 44a Pękowice, 45a Bibice, 48a Mistrzejowice.

Były to dzieła standaryzowane, o niemal bliżniaczych formach.

Charakteryzowały je nieco owalne formy narysu, fosa o stoku spłaszczonym (przekrój trójkątny - w tyle o przekroku klasycznym, tj. trapezowatym), czołowa lokalizacja bloku schronowo - bojowego, zaopatrzonego w cztery wieże dział 8-cm. M.94 (po dwie na każdym skrzydle) i przedpiersie dla piechoty.

W centrum przed korpusem kazamatowym znajdował się dziedziniec, zamknięty wałem ziemnym.

Następne dzieła nawiązywały do tych głównych cech i funkcji, jednak z pewnym zróżnicowaniem form i siły ognia, zależnie od terenu i konkretnych zadań bojowych na danym odcinku.

Forty obrony bliskiej jako dzieła międzypolowe występowały również w innych typach, bez głównych elementów pancernych.

Tu można wymienić dwa bliżniacze dzieła 41a i 49 1/2a z lat 1895 - 97, posiadające wał ziemny i fosę o stoku spłaszczonym (od zapola o przekroju klasycznym), małe koszary szyjowe i czołowy schron pogotowia, a także Fort 50a z 1898 - 99.

Ten ostatni - dzieło E. Gołogórskiego - był kompozycyjnie oparty na modelu fortu pancernego, ale zamiast wież pancernych posiadał schrony bierne dla dział lekkich na kołowych lawetach, wytaczanych do strzału na przyległe stanowiska na wale 34).

Ogółem w tym czasie zbudowano 18 nowych fortów 35): dwa w klasie fortu uniwersalnego (oba pancerne), szesnaście w klasie fortu obrony bliskiej 36) (w tym 13 pancernych) - oraz bardzo nieliczne baterie.

Dodać trzeba, że w latach 1892 - 93 uzupełniono południową część rdzenia między Wisłą a Krzemionkami o nowy wał ziemny z czterema fortami obrony bliskiej, oznaczonymi St. I - IV (Stützpunkt).

W ten sposób Twierdza została znacznie zmodernizowana, przy czym na tym etapie uzyskała dzieła przede wszystkim do obrony bliskiej.

Następny etap rozpoczęto w 1902 roku.

W tych okolicznościach miał na celu w pierwszej kolejności uzupełnienie Twierdzy o obiekty dla obrony dalekiej 37).

Były to baterie obrony dalekiej: z odkrytymi stanowiskami dział za wałem ziemnym pomiędzy poprzecznicami ze schronami.

Baterii pancernych nie realizowano.

Należało również zmodernizować starsze forty główne.

Lecz tylko jeden z nich, Fort 44 Tonie, został kompleksowo przebudowany w latach 1902 - 1908.

Otrzymał wzmocnienia strukturalne, zmianę profilu korony wału (dla piechoty; w fosie zlikwidowano mur Carnota), oraz nowe kazamatowe budowle, skupiające pancerne organa bojowe (kopuły pancerne ckm, tarcze dział kazamatowych, w szczególności wysuwalno - obrotowe wieże pancerne M.2 dla dział przeciwszturmowych) 38).

Zatem i w tym Forcie, powstałym z zachowaniem starego narysu, z zachowaniem wielu pierwotnych elementów, nastąpiła funkcjonalna dominacja obrony bliskiej, a nowe elementy, w tym i pancerne, wprowadzono w tak dużej skali, że należy go w nowej postaci określić jako fort opancerzony 39).

Nowe baterie budowano do roku 1910, na ten czas nałożył się z kolei etap modernizacji rdzenia (od 1907).

Podjęto zasadniczą decyzję o likwidacji pierwszego pierścienia i przejęcia jego funkcji przez dotychczasowy drugi pierścień.

Zlikwidowano zatem ciąg bastionów i kurtyn I - VI, pozostawiając dawne forty - bastiony III i V jako koszary, pozostawiono też schrony - prochownie wewnątrz Bastionu VI.

Pierwotne forty stałe drugiego pierścienia otrzymały nieznaczne modernizacje (w tym 7 i IVa tradytory) i status głównych dzieł rdzenia.

Szańce FS były zupełnie przebudowywane na małe forty obrony bliskiej dla piechoty i lekkich dział na odkrytych stanowiskach jako dzieła międzypolowe rdzenia - lub nieznacznie zmieniane przez uzupełnienie poprzecznicami, na drogach budowano nowe bramy, często chronione wartowniami obronnymi.

Główny etap tych prac miał miejsce w latach 1907 - 1909; przebudowano FS po północnej stronie Wisły, ale tylko od zachodu i północy (N 1 w nowej lokalizacji po kasacji FS 1 i 30, N 4, 5, 6, 8 i 10, praktycznie z całkowitym zatarciem pierwotnych form).

Nie zrealizowano zamiaru połączenia ich wałem z fosą, nie rozpoczęto prac po południowej stronie rdzenia, już zaplanowanych, ale przewidzianych do realizacji w póżniejszym etapie.

Powrócono natomiast do prac na trzecim pierścieniu.

W latach 1912 - 14 modernizowano tu zwłaszcza stare forty półstałe, dzięki czemu charakter dzieł stałych o niezbyt dużej odporności uzyskały Fort 39 Olszanica i Fort 53 Bodzów (ten ostatni rozbudowany w kształt dzieła o cechach rozproszenia).

Nowe dzieło pod nazwą Bielany (zwane Krępak; bez numeru) powstało na froncie zachodnim nad Wisłą.

Był to Fort rozproszony, miał od czoła pozycję obronną piechoty w postaci wału ze schronem pogotowia i osobnym schronem bojowym z kopułą pancerną broni maszynowej 40), w tyle zaś znajdowały się baterie bliskiej i dalekiej obrony oraz schron koszarowy.

W tym czasie od około 1910 roku nieznaczne modernizacje przechodziły też forty artyleryjskie.

W szczególności wykonywano tu wzmocnienia centralnych schronów głównych (ściany i stropy pogrubiono średnio do 300 cm), które pełnić miały funkcje schronów pogotowia, burzono także mury Carnota.

Objęło to także szyjowe mury przedbrami, więc te forty, które miały szyję prostokreślną, zamiast tego otrzymywały sponsony pancerne dla karabinów maszynowych do jej obrony.

W niektórych wykonano wzmocnienia czół kaponier nasypami od zewnątrz, w większości kaponier przebudowywano strzelnice broni ręcznej dla dostosowania do stałych lawet dla karabinów ręcznych (nowe strzelnice o profilu przeciwrykoszetowym z małą płytą pancerną, jak w nowych fortach).

W tej fazie przypuszczalnie zmieniono program uzbrojenia tych fortów, znosząc lub redukując do minimum artylerię ciężką, jednak nie zmieniło to generalnie ich formy.

Większy zakres przebudów objął tylko forty północne (45, 47, 48, 49), natomiast stałe forty artyleryjskie w VII i VIII sektorze pozostały prawie nie zmienione, nie licząc likwidacji murów Carnota (forty 50, 51, 52; ten ostatni posiadał mur tylko w szyi), przeróbek nielicznych strzelnic (Fort 50 i tylko cztery w Forcie 51) i wykonania sponsonu w szyi Fortu 50.

W końcu na tyłach trzeciego pierścienia podjęto budowę małych schronów biernych na amunicję (osiemnaście obiektów w latach 1913 - 15).

Jak z powyższego wynika, wybuch wojny w 1914 faktycznie nastąpił w trakcie realizacji kolejnego etapu modernizacji Twierdzy.

Niedokończony nowy rdzeń w owym czasie pełnił już zredukowane funkcje - nie tyle jako samodzielna wewnętrzna linia stałej obrony, lecz w roli ochrony przed zaskoczeniem, zabezpieczenia w razie przełamania III pierścienia (dla powstrzymania czoła natarcia), tudzież z zadaniem wsparcia ogniowego dla III pierścienia.

III pierścień jako główny obwód obronny, któremu w tej fazie poświęcono najwięcej uwagi i środków, był najlepiej przygotowany do walki, lecz i tu znajdowały się obiekty słabo przystające do ówczesnych realiów pola walki.

W obliczu wojny Twierdza Kraków stawała zatem jako konglomerat dzieł, w tym bardzo nowoczesnych i bardzo przestarzałych, tworzących szkielet dla polowej rozbudowy fortyfikacji.

Zaplecze Twierdzy rozrastało się w tym czasie (jak się zdaje, bez przerwy w latach 1888 - 92).

W latach 90 - tych zasięg prac w większym stopniu objął miejscowości podmiejskie.

W bliskości III pierścienia powstawały zespoły koszar barakowych, utworzone z parterowych na ogół, ceglanych budynków; jako powstające małym kosztem były one stosunkowo liczne.

Większe założenia posiadały nieliczne bardziej monumentalne budynki, np. koszary piechoty na Woli Justowskiej czy koszary kawalerii w Kobierzynie.

Twierdza obrastała o obiekty i zespoły magazynowe oraz warsztatowe (głównie na Rakowicach i Zabłociu, zatem bliżej centrum).

Pojawiły się z czasem obiekty o funkcjach dotąd niespotykanych: zespół garaży samochodowych na ul. Zwierzynieckiej, duże składy benzyny na Grzegórzkach, w końcu lotnisko z zapleczem na błoniach rakowickich.

Właśnie owo lotnisko (rozbudowa zaplecza z hangarami itp. już w czasie wojny) oraz koszary w Witkowicach to inwestycje z ostatnich lat przed I wojną światową.

W czasie pokoju tylko część ze zrealizowanych obiektów zaplecza służyła bezpośrednio Twierdzy.

Kraków z Podgórzem to bowiem w owym czasie duże centrum garnizonowe, niezależnie od Twierdzy i jej komendantury siedziba I Dowództwa Okręgu Korpusu, obejmującego terytorium Galicji Zachodniej i austriackiego Śląska (ze Śląskiem Cieszyńskim i częścią północnych Moraw).

Kraków był zatem centrum administracyjno - organizacyjnym wojsk monarchii na tej części jej terytorium, z garnizonem realizującym m. in. zadania szkoleniowe w ramach obowiązkowej trzyletniej służby wojskowej, ćwiczeń rezerwy, gromadzenia zapasów na wypadek wojny, okresowo manewrów wojskowych.

Stąd znaczny udział funkcji o szerszym znaczeniu militarnym, nie ograniczających się do fortyfikacji i bezpośredniego zaplecza Twierdzy.

W obrębie Twierdzy znaczne tereny zarezerwowano na place ćwiczeń.

Realizowano m. in. strzelnice wojskowe (największa przy ul. Królowej Jadwigi na Woli Justowskiej, w owym czasie poza Krakowem).

Przypisy:
31) O przełomie nie decydował sam fakt pojawienia się pancerza w fortyfikacji - datuje się ono od lat 60 - tych, wcześniej wspominaliśmy o zjawiskach prekursorskich - były to jednak incydenty.

Masowe stosowanie elementów pancernych, pojmowanie fortu pancernego jako standardu, datuje się od tego momentu jako od początku ''dojrzałej epoki pancerza''; por. Waldemar Brzoskwinia, ''Krótki zarys dziejów pancerza w fortyfikacji'', część I, ''Forteca'', nr 2, 1997; problem ten autor zaznaczał w innych swych opracowaniach.

32) Szerzej: Waldemar Brzoskwinia, Magdalena Hodbod, ''Fort 49a Dłubnia na tle koncepcji i realizacji głównych fortów pancernych Moriza von Brunnera'', ''Fortyfikacja'', tom II, 1995.

33) Chodzi tu o klasę lawet pancernych, która rozpowszechniła się w latach 90 - tych w Austro - Węgrzech w kategorii wież pancernych; działo mocowano do czaszy; wieże takie były lżejsze i tańsze od wież klasycznych.

Szerzej: J. K. Wielgusowie, ''Emil Gołogórski...'', op. cit.; Willibald Rosner, ''Die Anfänge der Panzerfortifikation in Österrich - Ungarn'', ''Militaria Austriaca'', zeszyt 16, 1994; Waldemar Brzoskwinia, Jadwiga Środulska - Wielgus, ''Wieża pancerna armaty 8-cm. M.94 fortyfikacji austro - węgierskich'', część I, ''Teka Komisji Urbanistyki i Architektury O/PAN w Krakowie'', tom XXVIII, 1996.

34) Jadwiga Środulska - Wielgus, ''Generał - porucznik Emil Gołogórski'', ''Forteca'', nr 3, 1997, s. 30.

35) Prócz w/w fortów 47a, 49a oraz 44a, 45a, 48a były to: 41a Mydlniki, 43a Podchruście, 47 1/2 Sudół, 49 1/4 Grębałów, 49 1/2a Mogiła, 50a Lasówka, 50 1/2 O Barycz i 50 1/2 W Kosocice, 51a Swoszowice, 52a Jugowice (zwany Łapianka), 52 1/2 N Sidzina i 52 1/2 S Skotniki (połączone wałami), 53a Winnica.

36) W ramach trzeciego pierścienia wprowadzono hierarchię, odzwierciedloną w nazewnictwie: dzieła główne (Gürtelhauptwerk - GHW): forty stanowiące ośrodki grup fortowych (w tym starsze forty artyleryjskie stałe i półstałe) i mające w grupie czy w linii ważniejsze zadania, niezależnie od klasy czy typu, ale na ogół większe i silniej uzbrojone; dzieła międzypolowe (Gürtelzwischenwerk - GZW): forty uzupełniające grupę lub odcinek przy lub pomiędzy GHW.

37) J. Bogdanowski, ''Warownie...'', op. cit., wyróżnia się okresy przed i po 1900 r. jako dwie odrębne fazy tzw. I i II modernizacji Twierdzy.

Tu przyjęliśmy, że to jedna faza, gdyż pomiędzy tymi etapami nie przypada istotny przełom w historii fortyfikacji (zmiany kształtują się po oblężeniu Port Artura w 1904 r.), a po pierwszym z tych etapów jw. w funkcjach obronnych w zaistniałej postaci Twierdzy wyrażnie brakowało dzieł dalekiej obrony, tak więc przyjąć należy, że i twórcy traktowali to jako etap realizacyjny, nie zaś ostateczną postać Twierdzy.

38) Por.: m. in. Waldemar Brzoskwinia, ''Austriacka wieża pancerma Senkpanzer M.2 - zabytek techniki fortyfikacyjnej początku XX wieku'', ''Wiadomości Konserwatorskie Województwa Krakowskiego'', zesz. 6, 1997.

39) Tu w odróżnieniu od fortu pancernego jako dzieła pierwotnie od podstaw zaprojektowanego do zastosowania elementów pancernych; Fort 44 klasyfikowany był jako Einheitswerk ze względu na wprowadzenie pomocniczej baterii do walki dalekiej dla 6 dział 15-cm. na odkrytych stanowiskach.

40) Obiekt ten, następnie schron bojowy ze stanowiskami kazamatowymi za płytami pancernymi przy Forcie 47, oraz z tegoż czasu obiekt dla ckm przy szańcu IS-III-2 - są to ważne przykłady ewolucji sztuki fortyfikacyjnej w stronę systemu rozproszonego, charakterystycznego dla okresu międzywojennego; por. Piotr Czech, ''Ostróg forteczny w grupie Fortu 47 Twierdzy Kraków'', ''Fortyfikacje'', tom II, 1995.

Źródło: ''Atlas Twierdzy Kraków'' seria II, t. I

Opisy do załączników:
1. Fort 44a Pękowice - fotografia z 1915 r. ze zbiorów CAW
2. Widok perspektywiczny grupy fortów 52 1/2 O Barycz i 52 1/2 W Kosocice (oprac. Krzysztof Wielgus)
3. Fort nowego rdzenia Twierdzy N 8 Łobzów - plan ze zbiorów CAW