BARK - bok lub ściana niektórych elementów obronnych, łącząca czoło z kurtyną, zaopatrzona w stanowiska ogniowe osłaniające ostrzałem kurtynę, międzypole, fosę i czoło sąsiedniego elementu bądż dzieła obronnego.

Wprowadzenie barków zwiększa ilość stanowisk ogniowych dla prowadzenia ognia bocznego (flankowego).

BARKAN - dzieło obronne o narysie trapezu.

Stosowany jako element linii lub obwodu obronnego, występujący samodzielnie lub w powiązaniu z wałami.

BASTION - ziemny lub murowany element fortyfikacji, założony na planie pięcioboku, związany z ciągiem murów lub umocnień tzw. szyją i stykami boków (barków), a wysunięty ku przedpolu dwoma bokami czoła.

Przystosowany do ogniowej obrony przyległych odcinków murów (kurtyn), przedpola i sąsiednich bastionów.

BATERIA - ogniowe lub techniczne zespoły i zgrupowania środków walki (dział, karabinów maszynowych, wyrzutni rakiet itp.), usytuowane w jednym rejonie lub współdziałające ze sobą.

Potocznie określa się tak również stanowiska (najczęściej polowe, ziemne) tych zgrupowań.

CYTADELA - dzieło obronne niewielkich rozmiarów zlokalizowane obok lub wewnątrz wielkiej twierdzy, stanowiące jej rdzeń oraz główny i ostateczny punkt oporu.

Zazwyczaj mieściła się tam bojowa siedziba dowództwa twierdzy, ponadto z reguły więzienie.

CZOŁO - część dzieła obronnego lub jego elementu, zwrócona w kierunku przedpola.

DROGA FORTECZNA - droga bita przeznaczona do komunikacji wojskowej w obrębie twierdzy pierścieniowej.

Od wewnątrz pierścienia fortów biegła droga forteczna obwodowa (zwana rokadową), od której do poszczególnych fortów dochodziły krótkie odcinki dróg fortecznych dojazdowych.

Dla maskowania ruchów wojsk, drogi obsadzano rozłożystymi drzewami.

DROGA ROKADOWA - droga biegnąca na zapleczu linii obrony i w zasadzie do niej równoległa, przeznaczona do ruchów wojsk.

W twierdzy pierścieniowej łącząca poszczególne forty.

DZIAŁOBITNIA - stanowisko ogniowe dla działa, z pełnym jego wyposażeniem.

DZIEŁO OBRONNE - najszersze określenie samodzielnej budowli obronnej (np. fort), lub ich zespołu (np. twierdza), składającej się z elementów obronnych.

FORT - zespół elementów bojowych rozmieszczonych na stałe w terenie, zabezpieczonych elementami fortyfikacyjnymi o zamkniętym narysie.

To dzieło obronne, stanowiące część twierdzy, przystosowane do samodzielnej obrony okrężnej, z reguły w powiązaniu z sąsiednimi umocnieniami.

Forty mogą być stałe lub polowe.

FORT DWUWAŁOWY - rodzaj fortu artyleryjskiego, wyposażonego w dwa wały: górny, usytuowany przeważnie z tyłu nad koszarami szyjowymi, ze stanowiskami dla artylerii obrony dalekiej oraz przedni, dolny, ze stanowiskami dla artylerii obrony bliskiej i piechoty.

FORT GŁÓWNY - fort o znaczeniu kluczowym dla określonego odcinka obwodu obronnego.

Z reguły większych rozmiarów i obsadzony silniejszą załogą, niż w fortach pośrednich.

Fort główny określa również ośrodek grupy warownej.

FORTYFIKACJA POLOWA - umocnienie budowane dorażnie najprostszymi środkami w czasie działań wojennych.

FOSA - przeszkoda umieszczona przed linią obrony w postaci sztucznego zagłębienia w terenie.

GRUPA WAROWNA - jest to zespół dzieł obronnych z ośrodkiem w postaci fortu głównego; może tworzyć linię lub obwód zamknięty.

KOSZARY SZYJOWE - budynek koszar usytuowany po stronie szyi fortu, przystosowany do obrony, przeważnie opatrzony kaponierą lub tradytorem.

KAPONIERA - element obronny przeznaczony do obrony wnętrza fosy, o wysokości nie przekraczającej przeciwstoku.

Jest to wyodrębniona, niska, skazamatowana budowla, w formie wtopionej w stok lub przeciwstok fosy, bądż w postaci szyi, łączącej stok z dziełem zewnętrznym.

Występuje w różnych postaciach: pojedyncza lub podwójna, wewnętrzna lub zewnętrzna, barkowa bądż szyjowa; w fortach reditowych i artyleryjskich częsta w postaci tzw. ''kocich uszu''.

KAWERNA - schron wykuty w głębi skały w formie korytarza lub groty.

KAZAMATA - sklepione pomieszczenie forteczne umieszczone poniżej poziomu terenu; mogą być jedno - lub wielokondygnacyjne, wyposażone w działobitnie.

KLESZCZE - element obronny składający się z dwóch ramion stykających się pod kątem rozwartym, zwróconym w kierunku przedpola.

KOJEC - niewielkich rozmiarów kaponiera służąca głównie do obrony dna fosy.

Gdy jest związany ze stokiem: kaponiera = kojec stokowy.

Gdy jest związany z przeciwstokiem: kojec = kaponiera przeciwstokowa (rewersowa).

KURTYNA - ściana fortyfikacyjna broniona ze skrzydeł, jednym lub dwoma elementami obronnymi i bezpośrednio z nimi związana.

ŁAWA DZIAŁOWA - pozioma część działobitni osłonięta przedpiersiem, przeznaczona do ustawienia działa.

ŁAWKA STRZELECKA - część profilu obwodu obronnego związana funkcjonalnie z przedpiersiem, stanowiąca stopień umożliwiający strzelanie z broni ręcznej ponad przedpiersiem, przez strzelnice.

NARYS - linia konstrukcji geometrycznej obwodu obronnego lub linii obronnej dzieła obronnego.

MIĘDZYPOLE - przestrzeń pomiędzy dwoma sąsiednimi fortami, znajdującymi się pod ich ostrzałem.

OBRONA BLISKA - obrona realizowana przez oddziaływanie za pomocą urządzenia obronnego lub zespołu urządzeń przeznaczonych do obrony bliskiego przedpola (np. strzelnice, kojce, kaponiery, redity itp.).

OBRONA DALEKA - obrona realizowana za pomocą ognia prowadzonego z urządzenia obronnego lub zespołu urządzeń przeznaczonych do obrony dalekiego przedpola, jak również ostrzału tyłów oblegającego (np. baterie, forty).

OSTRÓG FORTECZNY - element obronny fortyfikacji od początku XX w.

Zwykle jest to betonowy schron bojowy będący jednocześnie stanowiskiem oraz elementem składowym fortyfikacji systemu fortowego rozproszonego.

Potocznie (nieprawidłowo) zwany bunkrem.

PLAC BRONI - miejsce przeznaczone na zbiórkę wojsk przed wypadem na przedpole.

W forcie z przełomu XIX / XX w. przestrzeń przed koszarami szyjowymi.

PODWALNIA - sklepiony schron murowany lub drewniany, umieszczony w wewnętrznym stoku wału, mogący mieścić działobitnie i izby forteczne.

POPRZECZNICA - odcinek wału wewnątrz dzieła obronnego, osłaniający część zagrożoną ostrzałem lub oddzielający sąsiednie działobitnie.

POTAJNIK - murowane przejście podziemne łączące poszczególne elementy fortyfikacji lub wnętrze fortyfikacji z przedpolem, pozwalające na skryte wyjście lub ucieczkę.

POTERNA = POTAJNIK.

PRZECIWSTOK - zewnętrzna strona fosy.

PRZEDBRAMIE - ogólne określenie elementów obronnych wzniesionych bezpośrednio przed bramą obwodu warownego lub na jej przedpolu, połączonych z nią i służących jej obronie.

PRZEDPIERSIE - osłona otwartych stanowisk strzeleckich lub działobitni, niekiedy wyposażona dodatkowo w krenelaż (np. w postaci tarcz pancernych) lub strzelnice.

PRZEDPOLE - przestrzeń na zewnątrz zamkniętego obwodu obronnego warowni lub położona przed frontem fortu, pozostające w zasięgu czynnej obrony dzieła obronnego i w związku z tym do tego celu przystosowana (np. przez niedopuszczenie do zalesiania, do wznoszenia trwałej zabudowy i pokrycia terenu).

PRZEDSTOK - skrajna zewnętrzna część obwodu obronnego, w postaci przedpiersia schodzącego równią pochyłą w kierunku i do poziomu przedpola.

PRZELOTNIA - kryte przejście w obrębie twierdzy, stosowane przy wejściach do schronów itp., celem obrony przed ostrzałem lub odłamkami pocisków.

REDITA - murowana budowla z działobitniami, stanowiąca ośrodek fortu zwanego reditowym.

SCHRON POGOTOWIA - pomieszczenie zabezpieczające załogę stanowiska ogniowego przed ostrzałem, umieszczone najczęściej na przedpiersiu, umożliwiające jednocześnie łatwy dostęp do tego stanowiska.

SPONSON - metalowy wykusz w kształcie trójkątnego lub czworobocznego ryzalitu, z otworami strzelniczymi i obserwacyjnymi.

ŚRÓDSZANIEC - ostatnia, wewnętrzna linia obrony wzniesiona od strony zaplecza, wewnątrz dzieła lub zespołu dzieł obronnych, a także wewnątrz elementu obronnego, przystosowana do kontynuowania oporu w przypadku konieczności opuszczenia przez załogę właściwych stanowisk obronnych, stąd np. ''śródszaniec twierdzy'' lub ''śródszaniec fortu''.

TRADYTOR - ukryte stanowisko strzeleckie, osłonięte od przedpola budynkiem koszar szyjowych fortu, skarpą ziemną lub uskokiem terenu, umożliwiające ostrzał międzypola lub zapola wąskim pasmem ognia.

Tradytor przy budynku koszar umieszczony jest w uskokowo ukształtowanej (w planie) ścianie od strony zapola.

Najczęściej przybiera formę parterowej lub piętrowej budowli obejmującej umieszczone pod sobą izby forteczne z działobitniami dla dział szybkostrzelnych.

Strzelnice działobitni tradytora mogą być opatrzone tarczami stalowymi.

Tradytory sąsiadujących dzieł tworzą system ogni krzyżowych na międzypolu.

WIEŻA MAKSYMILIAŃSKA - wieża artyleryjska stosowana w połowie XIX w.

Stanowi samodzielne dzieło obronne (jako element twierdzy) umocnione fosą i wałem.

Przystosowana do obrony okrężnej, dostępna przez most zwodzony.

Kondygnacja najwyższa była z reguły wyposażona w nasyp ziemny przeznaczony dla stanowiska artylerii dalekiego zasięgu, kondygnacje niższe - do obrony bliskiej.

Wyposażona zwykle w wewnętrzny dziedziniec.

Jej pierwowzorem była tzw. wieża Montalemberta.

ZAPOLE - przestrzeń leżąca na zapleczu pierścienia fortów lub pojedynczego fortu, rozciągająca się w kierunku rdzenia twierdzy.

Masz inne informacje? - to proszę o kontakt.

Źródło: ''Twierdza Kraków - znana i nieznana''