Fort 38 Skała powstał w 1878 r. jako fort półstały a następnie w latach 1884 - 1886 został przebudowany na pierwszy w Twierdzy Kraków fort pancerny.

(Przyczyną tej przebudowy był gwałtowny postęp w rozwoju artylerii, zwiększenie siły wybuchu pocisków, zasięgu i celności dział; wymusił on unowocześnienie fortyfikacji: w dotychczas budowanych fortach ziemny wał artyleryjski zajmował dużo miejsca; poszerzony jeszcze o drugi wał dla piechoty do obrony bliskiej, bądż wał wydłużony o stanowiska strzeleckie, zabudowany poprzecznicami mieszczącymi schrony pogotowia dla kanonierów, przez wielkość zajmowanej powierzchni, rozległość, łatwość zdemaskowania, fort artyleryjski stawał się sam celem łatwym do trafienia i zniszczenia wraz z załogą, narażoną na odłamki i rykoszety pocisków; prawdziwym zabezpieczeniem przed ogniem napastników stały się wówczas stanowiska zwarte, skoncentrowane na małej powierzchni, zakryte i zamknięte pancerzem; doświadczenia w zastosowaniu pancerza w fortyfikacji nie były długotrwałe; pierwowzorów pancerzy na przedpiersiach wałów użyli obrońcy Gibraltaru w latach 1779 - 1783; z początkiem XIX wieku w wielu krajach rozpoczęto próby wzmocnienia fortyfikacji poprzez zastosowanie różnych form pancerza (Austria - gen. Wurb, 1827 r.); takie same działania prowadzono równolegle w marynarce wojennej (praktyczne zastosowanie pancerza zaowocowało pozytywnymi wynikami we flocie francuskiej - opancerzone pływające baterie - w końcowej fazie wojny krymskiej (jesień 1885 r.); dlatego też na początku lat 60. rozpoczęto budowę w czołowych flotach światowych pancerników (w Austrii od roku 1861); około 1860 r. komandor Coles z Royal Navy opatentował obrotową wieżę dla dwóch dział, przeznaczoną zarówno dla floty, jak i dla fortyfikacji; pancerz żelazny, który się wtedy narodził, pozwalał zredukować kilkumetrowy ziemny nasyp przedpiersia do kilkucentymetrowej stalowej ścianki; koszt budowy wież pancernych był co prawda bardzo wysoki, ale technika szybko postępowała naprzód, a korzyści obronne stawały się bardzo wymierne; początkowo zastosowany zostaje jako tarcza ochronna, prosta płyta osłaniająca stanowisko; nowoczesny stalowy pancerz wypiera przedpiersia murowane i betonowe, niedługo potem pojawia się jako stała kopuła obserwacyjna, a wkrótce też jako wieża obrotowa dla działa; propagatorem idei pancerza był belgijski fortyfikator Brialmont, który swe teoretyczne rozważania zmaterializował przy realizacji fortów Bukaresztu, Liege i Namur; w fortyfikacjach pancerz z czasem przybiera też postać kojca minimalnego, używanego w formie kaponier bądż sponsonów; zaledwie kilkanaście lat póżniej pancerz wyjdzie poza mury budowli obronnych, stając się elementem ruchomym: w pociągach pancernych i czołgach; w latach 1881 - 1886 Austriacy sprowadzają z Prus wieże pancerne Grusona, wykonane z tzw. ''twardych odlewów'', obrotowe o ręcznym napędzie: była to konstrukcja ulepszona w stosunku do wieży Colesa; przy zbliżonej odporności i uzbrojeniu (2 działa 120 mm), wieża Grusona miała mniejszy ciężar (200 ton) i kosztowała około o połowę mniej (100 tys. guldenów austriackich); Fort 38 Skała zostaje wyposażony w jedną z takich wież; oprócz Fortu Skała otrzymały je forty Twierdzy Pola nad Adriatykiem oraz forty górskie na granicy z Włochami; dla osadzenia wieży w Forcie 38 Skała, w wykutej w krystalicznym wapieniu niecce skalnej staje się jedyny w swoim rodzaju, zupełnie oryginalny dwuwałowy fort pancerny, jeden z dwóch typu górskiego w Twierdzy Kraków (oprócz Fortu 53a Winnica); jego niezwykłość polega na minimalizacji rozmiarów, skupieniu całości obiektów na możliwie najmniejszym obszarze szczytu wzgórza i nałożeniu na siebie poszczególnych członów Fortu, stąd wynika spiętrzenie wszystkich elementów)

Fort 38 Skała leży na grzbiecie łagodnie opadającym w kierunku zachodnim z Sowińca (358 m n.p.m.), najwyższego wzgórza w okolicach Krakowa; za Fortem grzbiet ten kończy się kilkunastometrowym obrywem skalnym, ukrytym obecnie w bukowym zagajniku.

Jego projektantem był Szwajcar w służbie austriackiej, gen. Daniel Salis - Soglio (podobny, niemal bliżniaczy Fort Airolo znajduje się w Szwajcarii, a nieco większy - Fort Brioni Minor - w Chorwacji).

Ten pierwszy, protopancerny czy też wczesnopancerny Fort stanowił zachodnie czoło Twierdzy Kraków; był głównym obiektem dla całego III sektora obronnego, usytuowanego w Lasku Wolskim, broniącego rubieży między dolinami Rudawy i Wisły; od strony północnej ubezpieczał go międzypolowy Fort piechoty 39 Olszanica, od południa Fort Bielany, a wspierała ogniem artylerii cała grupa baterii zlokalizowanych w Lasku Wolskim i na jego obrzeżach.

Podejście do Fortu Skała prowadzi lekko pod górę, by przez tzw. przedstok wału osłaniającego szyję Fortu wejść na dziedziniec, dawniejszy plac broni; zanim wejdziemy na most przerzucony nad fosą, dawniej pewnie podnoszony, przechodzimy przez bramę w ogrodzeniu wykonanym z grubych, stalowych prętów, które dodatkowo utrudniało ewentualnym napastnikom dostęp od zapola do Fortu, do fosy (takie ogrodzenie zachowało się tylko w Skale i w Winnicy).

Koszary szyjowe na swym stropie mieszczą dziedziniec; do dziedzińca przysunięty jest - położony piętro niżej - schron główny, zwieńczony z kolei betonowym wałem artyleryjskim, który tworzyła właśnie wielka kopuła Grusona z dwudziałową baterią 12 cm.

Poniżej, nad pionowymi ścianami skał tworzących fosę, piętrzył się stanowiący czoło Fortu dolny wał piechoty.

Cały Fort otacza dookoła głęboka na 6 metrów, wykuta w twardej skale fosa, wzmocniona dodatkowo betonem; już samo jej pokonanie wydaje się niemożliwe, a cóż dopiero sforsowanie jej pod ogniem z ukrytych w fosie trzech podwójnych kaponier: jednej szyjowej i dwóch barkowych; ich zabójcze uzbrojenie tworzyły kartaczownice za pancernymi płytami (właśnie usytuowanie kaponier przy stoku fosy świadczy, że Fort ten powstał w okresie przejściowym, między okresem budowy fortów artyleryjskich, a okresem budowy fortów pancernych); kaponiery narażone na zniszczenie stromotorowymi pociskami mortir, w fortach pancernych zostały przeniesione do przeciwstoku, jako tzw. kojce rewersowe.

Grube betonowe ściany i stropy piętrowo ułożonych pomieszczeń wewnętrznych połączonych systemem korytarzy i klatek schodowych, mocne kolebkowe sklepienie czynią Fort Skała bardzo odpornym na ostrzał artyleryjski; aby stłumić odgłosy huku strzałów armatnich oraz rezonans skał i murów, ściany stanowiska dowodzenia, mieszczącego się w przyziemiu obok cylindrycznej barbety, czyli podstawy wieży (przypominającej wielką studnię), wyłożone były wykładziną korkową.

Dalsze losy w skrócie:
W czasie I wojny światowej Fort Skała nie brał udziału w walkach.

W okresie międzywojennym pozostawał w gestii wojska.

W latach 1921 - 1926 objęty został pracami konserwacyjno - remontowymi.

W pierwszych dniach września 1939 r. wraz z innymi fortami, obsadzony na krótko przez żołnierzy z Grupy Fortecznej płk. Klaczyńskiego, osłaniał odwrót Armii Kraków na wschód, za linię Nidy i Dunajca.

Z obu wojen Fort wyszedł obronną ręką, nie zniszczony, w dobrym stanie.

Następny ważny etap w jego dziejach to decyzja z roku 1953 o przekazaniu Fortu na cele obserwatorium astronomicznego.

Decyzja ta zaowocowała niestety zdjęciem z wieży i zniszczeniem głównego atutu Fortu, jedynej ocalałej w Polsce, a być może i w całej Europie, archaicznej stalowej wieży pancernej Grusona wraz z armatami.

Strata to niepowetowana dla historii techniki, architektury fortyfikacyjnej i dla zabytków.

Wieżę tę, unikalny zabytek w skali światowej, wykonawca przebudowy obserwatorium zdemontował i bezmyślnie oddał na złom około roku 1963, już przecież w kilka lat po zakończeniu akcji burzenia fortów i przejęciu Fortu Skała przez naukowców.

''Bezmyślnie'', bo już wtedy zdawano sobie sprawę z jej wyjątkowej wartości historycznej.

''Bezmyślnie'', bo już wtedy można było przewidzieć, że zapylenie i zamglenie nieba nad Krakowem uniemożliwi w niedługim czasie większość obserwacji optycznych o znaczeniu naukowym, chociaż w porównaniu z poprzednią lokalizacją obserwatorium przy ul. Kopernika, był to pod tym względem duży postęp.

Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Jagiellońskiego im. Mikołaja Kopernika, które mieści się w Forcie 38 Skała, oddano do użytku oficjalnie 5 maja 1964 r. z okazji jubileuszu 600 - lecia UJ.

Postawiono tu też z tej okazji nowy pawilon z mieszkaniami służbowymi, pracowniami i pomieszczeniami dydaktycznymi, a stary Fort został zaadoptowany na pomieszczenia pracowni, warsztatów, magazynów.

Ustawiono dwa radioteleskopy: starszy (1959 r.) - o średnicy 7 m (w 1995 r. - 8 m) i nowy (1967 r.) - o średnicy 15 m.

Zbudowano pięć kopuł, z których dwie przeznaczono dla nowych zeiisowskich teleskopów 35 cm (1965 r.) i 50 cm (1970 r.).

Do dwóch pozostałych wież przeniesiono refraktor Grubba (luneta z 1874 r. zakupiona w Londynie przez prof. Banachiewicza; służy do obserwacji nieba - wykorzystywana do dzisiaj w celach dydaktycznych i przez miłośników astronomii) oraz astrograf (znajduje się właśnie w miejscu dawnej kopuły pancernej; służył m. in. do fotografowania obiektów poruszających się po niebie).

W największej kopule (tzw. rotundzie), która do dzisiaj pozostaje pusta, planowano zainstalowanie 100 cm teleskopu.

W ostatnich latach na Forcie przeprowadzono szereg prac remontowych, usunięto liczne dotąd drzewa i krzewy porastające sam Fort, jak i skalną fosę, dach zyskał nowe szczelne pokrycie, część pomieszczeń wewnątrz Fortu, po remoncie adaptowano do celów dydaktycznych, uporządkowano teren wokół Fortu, czyniąc z niego miejsce dla przyjemnych spacerów, stoki fortecznych zboczy porasta piękny bukowy las, widać stąd odległe Beskidy, a także łańcuch Tatr.

Obecne, kręte ulice - Chełmska, Rzepichy, Orla - mimo że częściowo przebudowane, wyprostowane i zabudowane domami, to nic innego, jak dawne kryte serpentyny dojazdowe do Fortu 38 Skała i Fortu 39 Olszanica.

Masz inne informacje? - to proszę o kontakt.

Ciekawostki:
Najstarsza nazwa historyczna tego miejsca, występująca na wielu starych mapach brzmi ''Śmierdząca Skała''; jak opowiadają miejscowi mieszkańcy, wzięła się ona stąd, że okolica ta niegdyś wyjątkowo obfitowała w grzyby - smardze, ''(...) ale tutejszy pan, Kryspin mu było na imię, właściciel Bielan i terenów w okolicach Fortu, nie chciał mieć tak brzydko nazywających się włości i robił wszystko, by ją zmienić''; prawdopodobnie nazwę skrócili Austriacy, nie mogąc wymówić słowa ''śmierdząca'', pozostawili samą ''skałę''.

Fort 38 Skała ma też swoje, nie do końca wyjaśnione tajemnice: stanowią je dwa betonowe korytarze (galerie, chodniki, tunele?) oraz długie obetonowane ciągi, nie będące korytarzami, gdyż ich przejście jest niemożliwe.

Rozpoczynają się one w ścianach kopulasto sklepionej, okrągłej komory, znajdującej się w osi Fortu, na około 2 m przed kolejną okrągłą komorą (barbetą), leżącą u podstawy wieży pancernej.

Wejście do nich prowadzi przez małe kwadratowe otwory w przyziemiu.

Korytarze te, w przeciwieństwie do wychodzących z tej komory potern, prowadzących do kaponier barkowych, są bardzo wysokie; w miarę postępowania w głąb ich szerokość się zmniejsza (do ok. 50 cm i mniej), a są też częściowo zasypane gruzem ceglanym i betonowym oraz grubą warstwą pyłu; są też łukowato pozałamywane, a ich zróżnicowanie długości sięga kilkunastu metrów.

Takie korytarze nie występują w żadnym innym forcie.

Bez szczegółowych badań nie sposób jednoznacznie określić celu ich wybudowania.

Według różnych hipotez mogły one pełnić rolę galerii przeciwminowych, korytarzy dylatacyjnych chroniących pomieszczenia wewnętrzne Fortu w przypadku bezpośrednich trafień artyleryjskich w bark Fortu; mogły wreszcie pełnić funkcje wentylacyjne dla komory u podstawy wieży pancernej.

Być może właśnie w nich rozegrała się tragedia kilkuosobowego patrolu, który około 1910 roku pełniąc wartę pod Fortem nagle gdzieś zaginął i mimo intensywnie prowadzonego śledztwa oraz długich poszukiwań, nigdy nie został odnaleziony...

Krąg Twierdzy Kraków: Więcej zdjęć

Foto: Adam Kurelewicz