Fort 51 Rajsko powstał w latach 1881 - 1884.

To jeden z pierwszych fortów artyleryjskich w Twierdzy Kraków powstały w okresie jej rozbudowy pod kierunkiem gen. Daniela Salis - Soglio (w stopniu generała majora był naczelnikiem inżynierii dla Galicji w latach 1874 - 1880, a następnie w stopniu generała dywizji awansował na generalnego inspektora inżynierii całej monarchii Austro - Węgier i był nim do 1892 roku).

Znajduje się na szczycie wzgórza dominującego nad całą okolicą (340 m n.p.m.), zarówno wówczas jak i obecnie, wzgórze to umożliwia znakomitą obserwację nie tylko samego Krakowa, ale przede wszystkim kierunku południowo - wschodniego.

Zróżnicowana rzeżba Pogórza Wielickiego, dość strome stoki południowe i zachodnie, natomiast łagodniejsze i umożliwiające bardziej skryte podejście zbocza od strony wschodniej, wreszcie lepsza sieć drogowa od strony Wieliczki, narzucała z tej właśnie strony próbę ataku na Fort; znaczna wysokość sąsiedniego grzbietu dawała możliwość ustawienia tu stanowisk baterii oblężniczych.

Był to zatem jeden z przewidywanych przez obrońców, głównych kierunków natarcia na Twierdzę Kraków, stąd fortyfikacje i umocnienia VII sektora obronnego nie należały do najsłabszych.

Fort Rajsko z racji stopnia zagrożenia wyróżniał się nie tylko wielkością, był jednym z największych fortów swej klasy w całej monarchii Austro - Węgier; zajmuje obszar około 320 m szerokości (w tym ok. 260 m długości elewacji koszar w rozwinięciu) oraz 115 m długości mierzonej po osi symetrii (od bramy koszar do zewnętrznego skraja fosy na załamaniu czołowym); w sumie zajmuje około 2600 m2 i pod względem powierzchni jest największym z fortów artyleryjskich.

Fort Rajsko jest jednym z pierwszych fortów, przy budowie których zastosowano na wielką skalę beton; posłużył on do odlewania monolitycznych brył koszar, potern, schronów głównych, kaponier i poprzecznic.

Cegłę wykorzystano tutaj niejako pomocniczo, do wykonania murów oporowych, muru Carnota i zamknięcia izb schronowych w elewacjach.

Zgodnie z ówczesną sztuką obronną konstrukcje betonowe przykryte zostały grubymi płaszczami ziemnymi, tak od góry, jak i od przedpola, za wyjątkiem czół kaponier.

Fort Rajsko też był jednym z tych fortów, w których zadbano o wystrój architektoniczny; gdzie podjęto próbę wprowadzenia do fortyfikacji pewnych form klasycyzmu; boniowany portal bramy głównej i narożniki bloku głównego, białe arkadowe łuki wypełnione kontrastującym ceglanym murem; ożywiają surowość frontowej ściany koszar i flankujących ją półbastionów.

Wąski grzbiet wzgórza powodował, że szyja Fortu znalazła się praktycznie na stoku północnym; brakło tu miejsca na typowe elementy obrony jak: wał, fosa, kaponiera szyjowa; bardzo wąski dziedziniec przed koszarami przylegał wprost do opadającego stoku wzgórza, a droga dojazdowa nie wbiegała osiowo do bramy fortecznej, lecz równolegle z boku, tworząc niejako podwojony odcinek drogi rokadowej; stąd koszary szyjowe mają rogowo załamaną szyję, a centralnie położona brama wjazdowa jest flankowana i broniona nie przez kaponierę szyjową, lecz przez dwa półbastiony - ich wydłużone boczne odcinki, przystawione prostopadle do koszar, pozwalały razić ogniem wzdłuż całego frontu szyjowego (dopiero w okresie póżniejszym dobudowano poniżej budynek nieobronnej wartowni).

Fort 51 Rajsko liczył 506 osobową załogę.

Pomieszczenia koszarowe posiadały drewniane podłogi, drzwi i piece żelazne do ogrzewania.

W Forcie znajdowały się dwie wydajne studnie korbowe.

W schronie głównym mieściły się dwie wielkie kolebkowe sale jako pomieszczenia prochowni, z murami i stropami grubości około 2 metrów; a na skrzydłach stajnie i latryny dla załogi z osobnymi wejściami; wydłużony układ schronu dawał od czoła osłonę rampom wjazdowym na wał.

Bardzo ważne położenie strategiczne, duże rozmiary Fortu, znaczne oddalenie od sąsiadów (Fort 52 Borek - 4,5 km, Fort 50 Prokocim - 3 km) powodowały, że Fort Rajsko dysponował znacznie większą siłą ognia, niż podobne do niego umocnienia; na wale Fortu znajdowały się 24 stanowiska artyleryjskie.

Początkowo działobitnie zajmowały 12 i 15 cm armaty M.80, na wysokich lawetach fortecznych; sześć do ośmiu stanowisk w narożnikach wału zajmowały działa mniejszych kalibrów: 8, 9 i 10 cm, o większej szybkostrzelności, dzięki temu mogły służyć do zwalczania nacierającej piechoty.

Na uzbrojeniu Fortu były prawdopodobnie także dwa gładkolufowe możdzierze kalibru 21 lub 24 cm, nie posiadające oddzielnych stanowisk.

Wąska, głęboka na 8 m fosa, o przekroju trapezowym, oddziela teren Fortu od przedpola; broniły jej trzy kaponiery: podwójna - w osi Fortu, w kołowym załamaniu narysu, służąca do ostrzału obydwu czołowych odcinków fosy oraz dwie pojedyncze, na skrzydłach u zbiegu czół z barkami, każda do ostrzału odcinka barkowego.

Przeciwstok ziemny fosy jest lekko nachylony i tylko na krótkim jego odcinku na osi Fortu, przed czołem kaponiery podwójnej, omurowany.

Dzięki zacieśnieniu fosy przez przybliżenie czół kaponier do przeciwstoku, zmniejszało się prawdopodobieństwo trafienia w odsłonięte czoło kaponiery.

Dodatkową atrakcją obronną, przeszkodą utrudniającą pokonanie fosy przez wroga i wdarcie się po stoku na wał, był tzw. mur Carnota, wzniesiony w fosie u podstawy wału, z wąskimi otworami strzelnic do broni ręcznej; furty w kaponierach umożliwiały piechocie obsadzenie muru Carnota w razie konieczności obrony fosy; w obronie fosy wykorzystywano także karabiny maszynowe - mitraliezy oraz działa kazamatowe do strzelnic minimalnych; w tym celu strzelnice w kaponierach Fortu wyposażone były w pancerne ambrazury, czyli zasłony strzelnicy, otwierane i przesuwne; w przypadku, gdyby piechota nieprzyjaciela przedostała się przez fosę, załoga Fortu mogła bronić się dalej, wstawiając belki ryglujące we wręby w ścianach korytarzy i kazamat oraz barykadując okna.

Do śledzenia ruchów podchodzącego nieprzyjaciela wykorzystywano, znane z innych fortów, lekkie pancerne kopuły obserwacyjne; do obserwacji wykorzystywano także stanowiska piechoty na wale, osłonięte stalowymi płytami pancernymi.

Przystosowanie Fortu do wojny uwzględniało wzrost znaczenia obrony bliskiej; zwiększono ilość stanowisk piechoty, zlikwidowano mur Carnota w fosie, jako zbyt narażony na ogień stromotorowej artylerii, przerobiono strzelnice karabinowe w kaponierach ze szczelinowych na mniejsze, o przeciwrykoszetowym profilu, z płytą pancerną w zwężeniu przekroju i ze stałym łożem dla ręcznych karabinów.

Cały obiekt został zamaskowany na barwy ochronne i obsadzony zielenią maskującą i kłującą.

Zasieki z drutu kolczastego objęły zarówno samą fosę, przedstok i dużą część przedpola; linia zasieków biegła ku fortom sąsiednim, objęła też zapole Fortu, gdzie wypełniła martwe pola.

Nad stanowiskami ogniowymi, nad ważniejszymi przejściami budowano wzmocnione przekrycia, zabezpieczające przed opadami atmosferycznymi oraz odłamkami szrapneli.

Fort 51 Rajsko swój chrzest bojowy przeszedł jeszcze przed wybuchem I wojny światowej: w dniu 6 czerwca 1909 roku, podczas burzy piorun uderzył w starą, drewnianą prochownię na Woli Duchackiej; eksplozja 12 ton dynamitu, ekrozytu i melinitu, najsilniejszych wówczas środków wybuchowych, a póżniej całego magazynu pocisków artyleryjskich, spowodowała zniszczenia kilkuset domów i budynków nie tylko w okolicy, ale nawet w centrum miasta, m. in. wtedy zostały uszkodzone witraże w kościele Dominikanów.

W wyniku wstrząsu ziemi, pod długą i sztywną betonową konstrukcją Fortu, osiadł nierównomiernie grunt, a powstałe naprężenia spowodowały kilkunastometrowe pęknięcie sklepienia poterny czołowej; nie osłabiło to jednak zdolności obronnych Fortu Rajsko.

W początkach grudnia 1914 roku na Fort 51 Rajsko i Forty 50 1/2 O i W Kosocice spadł ciężar przygotowania artyleryjskiego Rosjan.

Całe szczęście, że dowódca 3 Armii Rosyjskiej, gen. Dymitriew nie dysponował ciężką artylerią, do dyspozycji miał zapewne tylko lekkie działa polowe kalibru 107, 122 i 152 mm i to w niedużej ilości; nie były one w stanie skruszyć fortecznych murów, a ich ostrzał trwał zbyt krótko, aby wyrządzić większe szkody w fortyfikacjach.

Odpowiedż artylerii całej Twierdzy Kraków była znacznie silniejsza, aktywny udział brały w niej także ciężkie działa baterii Fortu 51 Rajsko.

Ostrzał grudniowy nie pozostawił zatem na Forcie żadnego widocznego śladu, nie tylko z powodu ograniczonych możliwości rosyjskiej artylerii, ale też z powodu usunięcia szkód bezpośrednio po bitwie, gdy Fort przygotowywano do kolejnej obrony na ewentualny powrót Rosjan pod Kraków.

Dalsze losy w skrócie:
W czasie II wojny światowej, 19 stycznia 1945 roku, także grupa wycofujących się żołnierzy niemieckich usiłowała tu stawiać krótkotrwały zresztą opór.

Zniszczenia, które dzisiaj widzimy - uszkodzone bramy, odpadające tynki, brak wielu elementów wyposażenia - to nie efekt działań wojennych, a wynik przebudowy, dewastacji i zaniedbań użytkowników.

Sytuacja się na szczęście poprawia; odczyszczona została fosa i wały z samosiejek krzaków i niepotrzebnych drzew; uporządkowano teren zieleni wewnątrz obiektu.

Masz inne informacje? - to proszę o kontakt.

Zespół dzieł obronnych:
Modernizacja fortów artyleryjskich w latach 90. XIX w. (spowodowana wprowadzeniem ciężkiego pocisku burzącego, działającego z opóżnieniem dopiero po uderzeniu w cel i wniknięciu w jego strukturę) nie objęła Fortu 51 Rajsko; tylko część ciężkich dział przeniesiono do pobliskich baterii, część pozostawiono na wałach, bo dominująca wysokość i dobry wgląd w przedpole nadal stwarzały dogodne warunki obrony.

Duża stromizna południowego zbocza dawała efekt rozległego martwego pola na stoku i u podnóża wzgórza z Fortem 51 Rajsko.

Stąd umieszczono ubezpieczenie w postaci dwóch szańców piechoty IS VII - 3 i IS VII - 4 wysuniętych nieznacznie na przedpole; dobrze do dziś zachowanych.

Osłaniały one od południa Fort 51 Rajsko i baterię FB 51a, zlokalizowaną na sąsiednim grzbiecie, przy dzisiejszej ul. Nad Fosą, do niedawna jeszcze z nieżle zachowanymi wałami, a dzisiaj już zrównaną z ziemią.

Trudne do flankowania międzypole z Fortem 52 Borek, spowodowało umieszczenie na zachód od Fortu Rajsko ziemnej baterii artyleryjskiej FB 51b, frontem swym skierowanej na zachód, dla zabezpieczenia tego obszaru.

Obiekty te powstały w latach 1887 - 1892.

Krąg Twierdzy Kraków: Więcej zdjęć

Foto: Adam Kurelewicz