Fort 53a Winnica powstał w latach 1898 - 1899.

Podobny do dziewięciu innych fortów tego typu (międzypolowy fort pancerny) w Twierdzy Kraków, ale jedyny typu górskiego, gdyż trzeba go było dopasować do wówczas bezleśnego, niewielkiego skalnego pagórka (tylko Fort 38 Skała był podobnie dostosowany do ''górskich'' warunków); natomiast funkcje bojowe, wyposażenie, materiały i konstrukcje są tu w zasadzie standardowe.

(Leżące za Wisłą, południowo - zachodnie peryferia Krakowa, schowane za nadbrzeżne wzniesienia, zabezpieczone podmokłą, bagnistą równiną, którą stanowiły pełne mokradeł starorzecza Wisły, przez wiele lat uważane były przez budowniczych Twierdzy Kraków za teren bezpieczny; w VIII sektorze obronnym Twierdzy Kraków, obejmującym tereny od doliny Wilgi - praktycznie dzisiejsza droga ''Zakopianka'' - do górnej Wisły, w latach 80. XIX w., na górującym nad całą okolicą wapiennym wzgórzu wybudowano półstały Fort 53 Bodzów - zasięgiem swej broni zabezpieczał on dolinę rzeki oraz płaskie tereny na południu, u podnóża wzgórza, wraz z biegnącą tędy ważną drogą do Tyńca; w części wschodniej, nad Traktem Wiedeńskim - obecna ''Zakopianka'' - czuwał Fort 52 Borek, a wkrótce również Fort 52a Łapianka; na ważnym z kolei skrzyżowaniu lokalnych dróg na Skawinę, Sidzinę, Tyniec i Oświęcim, w latach 1896 - 97 wybudowano Forty 52 1/2 N i S Skotniki; zasięg celnego ognia z dział fortecznych wynosił wówczas ok. 2,5 km, odległość dzieląca Forty Skotniki i Fort Bodzów to ok. 3,2 km, zatem całe ich międzypole pozostawało w zasięgu skutecznego ognia artylerii obu fortów; skomplikowane ukształtowanie terenu na przedpolu, tworzyło jednak liczne martwe pola, zarówno dla obserwacji, jak i ostrzału; dodatkowo topografia położonych niedaleko, w odległości ok. 1,5 km, zalesionych Podgórek Tynieckich, stwarzała dogodną możliwość skrytego podejścia i koncentracji nieprzyjacielskich baterii i sił uderzeniowych; te przesłanki zadecydowały o uzupełnieniu pierścienia obronnego Fortem 53a, zlokalizowanym na wapiennym wzgórzu Winnica, 234 m n.p.m.; wzgórze to, leżące mniej więcej w połowie odległości między Bodzowem a Skotnikami, dokładnie naprzeciwko Podgórek Tynieckich, doskonale się do tego nadawało)

Fort 53a Winnica nie posiadał półkolistego narysu, ani stoku spłaszczonego, tylko wykutą w wapiennej skale głęboką klasyczną fosę, z kaponierami do obrony bliskiej; wykuty w skale pod dnem fosy korytarz, łączył Fort z kaponierą rewersową; w obliczu zagrożenia wojennego fosa była zapewne uzupełniana zasiekami z drutu kolczastego, a jej przedpole dokładnie minowane.

Materiał z fosy, zgodnie z zasadami, zużyto do wykonania nadsypanych wałów; obwód wału wyznaczał dziedziniec, na którym od zaplecza wiódł przejazd w wale; dziedziniec zamykał blok koszar czołowych, pełniących rolę schronu bojowego.

Dwukondygnacyjny blok koszar, z dwiema artyleryjskimi wieżami pancernymi i jedną obserwacyjną na stropie bloku, z galerią strzelecką piechoty nadwieszoną nad fasadą; galeria strzelecka przechodziła w stanowiska ogniowe na wale piechoty, przylegającym z dwu stron do bloku koszar.

Wjazd na dziedziniec, prowadzący przez most nad fosą z zachowaną oryginalną bramą wjazdową (prawdopodobnie była potrójna), flankowany jest przez blok tradytora, pełniącego tu również funkcję kaponiery szyjowej; nieregularny w kształcie, zlokalizowany na załamaniu fosy przy moście, z kazamatami dla dwóch dział i załogi strzeleckiej, dwukondygnacyjny tradytor bronił swym ogniem nie tylko przyległych odcinków fosy, ale również uzupełniał siłę ognia armat wieżowych w kierunku największego zagrożenia, tj. w kierunku południowo - wschodnim, od strony Skotnik.

Dwa przeciwległe odcinki fosy bronił podwójny kojec rewersowy w przeciwstoku, w narożu fosy, betonowo - kamienny, ze strzelnicami karabinów maszynowych, połączony z blokiem koszar poterną pod dnem fosy; sam trudny do trafienia, umożliwiał skuteczne ostrzelanie od tyłu ewentualnych napastników, którzy sforsowaliby pionowe ściany fosy.

Niewielkie wymiary i narys Fortu 53a Winnica wynikają z możliwości terenowych, jak i walorów obronnych przedpola.

(Główny kierunek spodziewanego natarcia na Fort 53a to zachód z odchyleniem południowym, od strony Podgórek Tynieckich; tam akurat teren powoli dżwiga się ponad poziom okolicznych, podmokłych łąk i względnie łagodnym stokiem wiedzie na szczyt wzgórza)

Tak też ukształtowany był przedstok na zewnątrz fosy, uformowany przez częściową niwelację stoków wzgórza, łagodnie od przedpola tj. od zachodu, stromiej z pozostałych stron; w tym też kierunku skierowane było ostrze Fortu, czoło wału, siła ognia, mimo iż przebieg fosy pozornie wskazuje inaczej.

Czym zatem dysponowała licząca 59 piechurów i 29 artylerzystów załoga Fortu 53a Winnica?

Oprócz typowej broni strzeleckiej, karabinów maszynowych, w przesuniętych nieco względem siebie dwóch obrotowych wieżach pancernych o numerach S - 73 i S - 74 (prawdopodobnie były to ostatnie wieże tej serii produkcji Skody) kryły się szybkostrzelne 8 cm armaty M.94 z 1899 r., z możliwością regulacji pionowego kąta ostrzału od - 5 do + 15 stopni dzięki swym parametrom mogły one razić czołowo nacierającą piechotę, poczynając od jej podstaw wyjściowych w masywie Podgórek Tynieckich, bądż wesprzeć obronę w kierunku Fortów Skotniki, a po obróceniu wież w kierunku północnym mogły też prowadzić ogień w stronę Fortu Bodzów.

Jest to jeden z niewielu fortów Twierdzy Kraków, w którym wieże się zachowały (niestety, z zewnątrz są trudne do zobaczenia, gdyż z braku oryginalnych blaszanych osłon zabezpieczono je, przykrywając wraz z dachem warstwą papy).

W podobne 8 cm armaty kazamatowe, w wersji do strzelnic minimalnych, wyposażony był tradytor.

(W produkcji znajdowały się także różne typy tarcz pancernych dla dział kazamatowych, kalibru 12, 8 i 6 cm; w okresie 1892 - 99 forty Twierdzy Kraków otrzymały kilka rodzajów staliwnych tarcz pancernych dla 8 cm armat kazamatowych, w chwili obecnej wyróżnić można typ tarczy roboczo zwanej ''krótką'' lub ''niską'', zastosowany jedynie w 2 egzemplarzach w tradytorze Fortu 47a Węgrzce - szybko zarzucony - oraz typ tarczy ''długiej'' zastosowany równocześnie i póżniej w 20 egzemplarzach; zauważyć należy, że to ostatnie odlewano co najmniej w dwóch wersjach, różniących się szczegółami formy)

Pancerne wyposażenie pomocnicze Fortu 53a tworzą: okiennice i furty pancerne, wykonane z kształtowników i blach stalowych łączonych nitami, w zdecydowanej większości dwuskrzydłowe, posiadające strzelnice karabinowe.

W kaponierze Fortu zastosowano innego rodzaju pancerne ''okiennice'', pełniące funkcje miniaturowych furtek ewakuacyjnych.

(W tym ostatnim z serii fortów pancernych obrony bliskiej, wybudowanych w Twierdzy Kraków, wykorzystano doskonale całe doświadczenie nabyte przy budowie jego poprzedników; rozwiązania tu przyjęte stały się pierwowzorem dla schronów bojowych i grup warownych okresu międzywojennego)

Dalsze losy w skrócie:
W 1914 roku przed wyruszeniem na front ćwiczyły sztukę walki pododdziały Legionów Polskich.

W okresie okupacji Fort był okresowo wykorzystywany jako miejsce przetrzymywania jeńców radzieckich.

Fort jest dobrze zachowany; mieści się w nim warsztat rzemieślniczy zajmujący się naprawą i konserwacją mebli zabytkowych oraz wytwarzaniem mebli stylizowanych.

Masz inne informacje? - to proszę o kontakt.

Zespół dzieł obronnych:
Już w czasie trwania I wojny światowej, licząc się z możliwością ponownego oblężenia Twierdzy Kraków, wybudowano na przedpolach Fortu 53a Winnica system okopów i kawern (niestety przeważnie zalanych wodą).

Ciekawostki:
Idąc drogą od Kostrza warto zwrócić uwagę, że dawna droga rokadowa na tym odcinku to wielce osobliwa serpentyna, biegnąca po płaskiej zupełnie równinie; tu wśród moczarów, chodziło oczywiście o wydłużenie drogi przeciwnikowi, aby jak najdłużej przebywał pod ogniem fortecznej broni.

Krąg Twierdzy Kraków: Więcej zdjęć

Foto: Adam Kurelewicz